Уяж засах хурдан морьдоо барих өдрийг сонгох

Дээхэн үеийн ном бичигт уяж сойж, уралдуулж наадах хурдан хүлэг морьдоо зуны дунд сарын шинийн хэдний «Бар юмуу, нохой өдрийн аль нэгэнд барьж дараах ёс зүй, зан үйлийг гүйцэлдүүлэх бөлгөө». Тухайлбаас:
1.    Билиг төгөлдөр энэ өдрийн ургахын улаан нарнаар  адуугаа  уяаныхаа  баруун  хойно зөөлөн хураана.
2.  Эл  цаг мөчид уяаныхаа зүүн дээд талд олбог,   ширдэг  хивсээ  дэвсэж   цай,   идээ будаагаа зассан байхаас гадна арц, хүж бусад  тансаг  үнэртнээр   уяагаа   нар   зөв гурвантаа эргэж ариусгах зан үйлийг үйлдэх бөгөөд  үүний  зэрэгцээ  идээ  будааныхаа дээжийг эцэг тэнгэр, эх газар шороо, тахин шүтдэг   уул    овоо, бурхан сахиусандаа өргөж найман гэгээн Дашжав, Дашдондог болон хариулгын таван ном  Банзрагшаа, Дамдингийн  түй  зэрэг уншлага  уншуулж морины хийморийн сан тавьж шивдүг өргөх зан үйлийг ёсчлон гүйцэтгэвээс сайн болохтухай өвгөн ноён Пүрэвжав гуай айлджээ.
3.    Морьдоо   уяхдаа   наран   ургах   зүг   буюу зүүнээсээ азарга, дараа нь их морь, дунд морь, удаа нь бага морь, шудлэн, даага гэхчлэн нас дараалан уях болой. Үүний хамт азарга болон бусад үрээн азарган морьдыг үл уйдуулахын тулд эхний хоёроос гурван өдөр байдсуудыг хамт уявал сайн буй.
4.    Өвгөдийн сургаалд хурдан хүлгуүдийн уяаг тэмээний унгас, дээснээс бус зүйлээр сайтар     үйлдэхийг сургаснаас гадна морьдоо анх барихдаа ихэд хөеж барих нь дунд, гараараа зөөлөн барихыг хичээгтүн гээд гэнэдүүлэн барихыг адаг муу хэмээн сургасан нь олоон.
5.    Уяаны шон модыг яргуй, шув шулуухан, залуу хус модоор хийх бөгөөд морьдоо барьж дуусаад уг морьд омогшин ардагшсан байх тул уяанд нь дасгахын тулд үд хүртэл ямар ч уяа засал хийлгүй тайван амгалан байлгана. Харин үдээс эхэлж энэ жилийнхээ уяа заслын анхных болох уяагаа тойрч гишгүүлэх гишгүүлэлтээр эхэлнэ. Гишгүүлэлтийг зарим нутагт «Баалгах» гэх нь ч бий. Энэ нь агуулгын хувьд ялгаагүй дасгал сургуулилт гэсэн нэгэн утгат ойлголт ажээ.
6.   Хурдан   морио   унаж   уралдагч   хүүхдүүд тарлалт, сунгалт, гишгүүлэлт бүрдээ ёс зүйт хувцас хэрэглэлээ өмсеж гишгүүлэх бөгөөд гишгүүлэлтийг нас, насаар нь зөрүүлж гишгүүлэх учиртай. Тэгэхдээ түрүү морины баасан нойтон баасыг авахгүй тэр хэвээр нь үлдээнэ. Жишээлбэл: Азаргаа эхэлж гишгүүлсэн бол дараагийн гишгүүлэлтээр их морио эсвэл дунд морио, үгүй бол бага мориороо эхэл гэсэн үг юм.
7.    Гишгүүлэх   үйл   ажиллагаа,   технологийн бүх явцад уралдагч хүүхдүүд байнга гийнгоолох буюу марзайлж хурдан морьдынхоо сэтгэлийг сэргээх  байгалийн  зөн билгийг ёсчлон үйлдэнэ. Ингэх нь монгол үндэсний уламжлалын гүн агуулгатай ажээ. Гишгүүлэх гэдэг бол уяа заслын идэвхтэй ажиллагааны  чухал бүрэлдэхүүн хэсэг билээ.
8.    Ер  нь хурдан  морьдын  уяа  заслын  үед уяаны дэргэд уяач шинжээч хэн гуай ч бай айван тайван, ямагт зөн билигт үг хэлэлцэж ерөөл өргөж байх учиртай.
9.    Тийнхүү гишгүүлэлтийг анхны өдөр үдэд, дараа   нь   их   үдээс  хойш,   удаа   нь   нар жаргахын өмне, төгсгөлд нь нар жаргасны дараа гэх мэт дөрвөн удаа хийх. Уяа засал жигдэрч морьд уяа орох бүрд гишгүүлэх технологийг   өдөрт   дөрвөөс   таван   удаа хийвэл зохино.
10.   Хурдан хүлгүүдээ барьсан ёслол төгөлдөр тэр едрөөс эхэлж ажнай хурдууд, агт сайн морьд, адуун сүргээ магтан дуулсан сэтгэл сэргээх уртын болон зохиолын дуунуудаас морин хуурандаа дуулж хуурдах нь утга, уянгын чухал ач холбогдол өгдөгийг залуу уяачдад санамж болох сайны нэгэн зүйл бэлгэдэл ажээ.
11.   “Сэцэн    хан    аймаг”,    Хардэл    жанжин бэйсийн   хошуу  ноён   Мижүүрдорж  овогт олноо өвгөн ноён гэж алдаршсан Халхын их  уяач,   шинжээч   Пурэвжав   гуай   1860-аад оноос 1932 онд суүдэр хальтлаа 70 гаруй жил хурдан морь шинжиж, уях засах эрдэмд    шамдан    суралцах    хугацаандаа бичиж    туурвисан     олон     судруудынхаа дотроос   “Нууцаас   нууц,   далдаас   далд шулуун     журамт”     хэмээгч     судрынхаа  гуравдугаар хэсэгт нууцын арван зүйлийн нэгдүгээр болох хурдан хүлэг морьдоо уяж засах газрын хэлбэрийг дараах байдлаар хураан  сургасан  байдаг билээ. Хэдэн ёсны газрын шинжийг хэрэгсүүлэн болгоож бодоод   морь   уяхуйд:  Өмнөө  ойрмогхон уултай газар үл болох, баруундаа ойрхон уултай  аваас  хийн  чанарт   моринд   муу, хойноо хоолой газар уяваас дунд, тал газар сайн боловч морьд уйдах, эрхэм нь өмнөө устай, зүүндээ сайхан талтай, баруундаа намхан толгодон уултай, хойноо алс түших энгэртэй болоод тухайн газрын шороон хөрсөн өнгө нь шаравтар бөгөөд баруун хойноо ил нуур устай болбоос газрын гэм үл болно гэхчилэн.

Г.Цэвэгмэд