"Хурандаа" хэмээх Б.Баярхүү АХ-ын 16 жилийн ойгоор Улсын мэргэн цол хүртжээ

1937 оны наадамд 896 бөх зодоглосноос "Баргын" хэмээх Ш.Гэлэг заан түрүүлж улсын арслан, ес давж үзүүрлэсэн залуу бөх "Аат" хэмээх Д.Лувсанжамц улсын заан цол хүртжээ.
Хурдан морины уралдааны азарганд Ч.Намсрай /Төв.Лүн/-н хээр, их насанд Ц.Дашням /Төв.Эрдэнэ/-ын хул, соёолонд Д.Батбуян /Төв.Баянцагаан/-гийн бага хонгор халзан, хязааланд Шадав /Хэнтий.Идэрмэг/-ын хул, шүдлэнд Содов /Төв.Баянцагаан/-ын зээрд, дааганд Балдандорж /Төв.Сэргэлэн/-ийн бор алаг түрүүлжээ.
Үндэсний сурын харваа:
1.Б.Баярхүү /Өмнөговь.Ханхонгор/
Энэ жилийн наадмаар Түшээт хан аймгийн Түшээт чин вангийн хошуу, одоогийн Өмнөговь аймгийн Ханхонгор сумын уугуул, улсын заан Б.Баярхүү түрүүлж Улсын мэргэн цол хүртжээ. Сурын түүхнээ "Их" Баяр хэмээн олонтаа бичигдсэн нь бий. Б.Баярхүү мэргэний намтар цадиг туйлын бүрхэг хийгээд Д.Нямгэрэлийн 2004 онд хэвлүүлсэн "Монгол үндэсний бөхийн барилдааны товчоон"-оо:
..."Хурандаа" хэмээх Б.Баярхүү заан нь 1910 оны орчим мэндэлжээ. 1930 оны Улсын их баяр наадамд 1011 бөхөөс найм давж улсын заан цол хүртээд, "Цэргийн" хэмээх С.Шагж /арслан/-д өвдөг шороодсон гэж "Баяр наадмын манлай" номд бичжээ. 1939 онд тав  давж шөвгөрч начин цол хүртсэн байж магадгүй гэж "Үндэсний бөх 70 жилд" номд бичжээ. Цэргийн хурандаа цолтой. 180 орчим см өндөр. Яргай мах булчинтай, махлаг боловч гэдэс нарийн, гар урт, том цагаан шүдтэй, царайлаг, бөхчүүддээ халамжтай, зөөлөн ааш авиртай, үргэлж инээж явдаг нэгэн байжээ. Тэрбээр 1970-аад оны үед өөд болжээ... гэсэн нь бий.
Тэгвэл миний бие энэ мэргэний намтрын товчооныг тодруулж ахуйдаа буюу 2007 оны хуучдаар Төв аймгийн Зуунмод хотыг зорьсон юм. Учир нь Б.Баярхүү хурандааг Цэргийн ерөнхий сургуулийн захирлаар ажиллаж байхад нь эдүгээгийн ахмад харваач, аймгийн мэргэн Л.Ванданчогдов гуай залуудаа цэргийн албанд татагдан очоод түүний жолоочоор гурван жил болсон тухай цухас өгүүлсэн байсныг олж үзээд буурал харваачтай хууч хөөрөхөөр явсан минь энэ бүлгээ. Зуунмод хотноо хөл тавьж хамгийн түрүүнд үндэсний сурын спортын мастер Л.Сүхбат руу утас цохив. Тэрбээр гэртээ хүлээн авч, улмаар Л.Ванданчогдов гуайн хүүхдүүдтэй уулзуулж өгснөөр буурал харваач Зуунмод хотоос тав, зургаан км-т орших Зүүндэлгэр багт аж төрдөг бөгөөд гэртээ байгааг нь мэдэж, улмаар заалгаж аван очсон билээ. Буурал мэргэн өгүүлрүүн:
-Тиймээ, би 1947 онд цэргийн албанаа татагдан очиж, төдөлгүй Ерөнхий сургуулийн захирал Б.Баярхүү хурандаагийн жолооч болсон доо. Гурав гаруй жил болсон дог. Лагс том биетэй, зузаан бор эр байсан.Том алагнүдтэй. Тийнхүү сур харвадаг,бас барилддаг байсныг нь мэдэж билээ. Бэлтгэл сургуулилт хийхэд нь хамт байж, сур харвахыг нь бишгүй л харж явлаа. Сүүлдээ мань хүнийг дагаж ганц хоёр сум тавьдаг болж, зарим хүнийхээр шавь нь, жолооч нь болж явсан даа. Хурандаа маань ахмад сурчдаас Ишчогдов гуайтай ойр байж, харвааны арга техникээс нь суралцдаг байсан санагдана. Бөхчүүдээс Түвдэндорж аваргатай нөхөрлөдөг, гэр орноороо орж гарцгаадаг байв. Тэд идэж ууна аа... Би ч нэлээд  үйлчилсэн дээ. Мэргэнийх маань хуучнаар "Маахуурын толгой" гэдэгт хоёр жижиг цагаан байшин байдагсан. Тэнд байдаг байлаа. Авгайг нь цэргийн яамны "Цагаан" Банзрагч л гэлцдэгсэн. Тухайн үедээ яаманд бичээчийн ажилтай байсан юмдаг уу даа. Мэргэн ярихдаа "Бөхөөр бол хэн хүн удаан явдаггүй юм, харин сурын харваагаар бол насаа элтэл явж болдог сайхан спорт байгаа юм" гэдэг байлаа. Тэгэхээр өөрөө барилдахаа байгаад сураар хичээллэсэн хүн юм уу даа л гэж би боддог. Манай хүн чинь хамгийн сүүлд Төв аймгийн Баяндэлгэр сум нэгдлийн даргаар ажиллаж байна гэж дуулдаад л сураг тасарсан. Намайг жолоочоор нь ажиллаж байхад хоёр ч бандитай байсан юм даа. Тэд одоо хаана явцгаадаг юм бол. Энэ мэтээр сураглаад байвал ч мэргэний намтар цадиг тодрох ёстой доо...
Буурал харваач ийн өгүүлсэн. Цэргийн албанд татагдаж, сурчин даргын жолооч байж, улмаар сурд шимтсэн тэрбээр 1953 оноос аймагтаа алгасалгүй харвасаар эдүгээг хүрчээ. Төв аймгийн олонх харваач түүний шавь гэдэг бөгөөд аймгийн Сурын товчооны санаачилгаар 2005 оноос буурал мэргэний нэрэмжит харвааг хийж ирсэнд баярлаж талархаж явдгаа нэг бус удаа дурдаж байсныг өгүүлэх юун.
Анианханы Хүрэн-Алагийн Отгонбаяр