МУ-ын Алдарт уяач Н.Баярсайхан: Улсын наадамд анх удаа очоод саарал үрээгээ түрүүлгэж байлаа

Дундговь аймгийн Говь-Угтаал сумын уугуул, Монгол Улсын Алдарт уяач Намжилын Баярсайханы ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.  

-Алдартын уяачийн замналаас яриагаа эхэлье?
-Говь-Угтаал сумын 50 жилийн ойн их баяр наадамд зургаан насны адуутай очиж, Лувсангомбын толин азаргаа 16-аар давхиулж байлаа. Миний анх уясан толин хүрэн чинь Ононмөр адууны угшилтай. Тэгэхэд би 18 настай, залуу уяач явлаа. Түүнээс хойш морин эрдэнээ шүтэж, монгол наадмаа алгалгүй наадаж байна даа.  Тэгэхээр өдгөө дөчөөд жил болсон байна. Энэ хугацаанд гаргасан амжилтаараа 1990 онд аймгийн Алдарт уяач, 1995 онд Монгол улсын Алдарт уяач цолыг хүртлээ.
- Таны унаган адуу хаанахын угшилтай вэ?
- Буурлын буян унаган адуугаа уяж сойж, өсгөж үржүүлж байна. Намайг 16-тайд Лувсангомбын толин гэдэг Дархан сумын гаралтай, Говь-Угтаал,  Дундговьд айрагдаж түрүүлж байсан азаргыг аав маань хөвгүүдээ хурдан морьтой болгоно гэж авч өгсөн юм. Тэр азарганы удам манай адууны ихэнх хэсгийн бүрдүүлдэг. Тэрнээс жилийн дараа ах Доржийхүүтэйгээ уяж, Говь-Угтаалд мордуулсан нь тэр. Бас Дэрэн сумын Пэлжидбанди гэж хүнээс ирсэн цагаан гүүнээс олон хурдан  унага төрсөн. Төв аймгийн Баянцагааны хөдөлмөрийн баатар Мөнхийн Дашийн адуу ч надад бий.
- Хэнтий, Сүхбаатар зүгээс адуу авч байв уу?
-Авч байгаагүй. Би чинь өөрийнхөө л унаган адуугаар наадаж байна. Насны залууд олон айраг түрүү хүртэж, одтой л явлаа. Одоо Манлай болоход ганц нэг айраг, түрүү дутуу байгаа юм. Зүтгээд л байна. Бие хаа сайн байгаад бурхнаас ивээвэл Манлай болно доо. Одоо би чинь зундаа хүн өөрийн нийлсэн 20-30 адуу уяж байна.
- Ямар ямар хүний морьдыг уяж байна вэ?
- Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын Ганбаатарын морьд манай дээр уягдаж байна. Сая бүсийн наадам Дүнжингаравт хоёр хүрэн морьтой очоод нэг нь 40 хэдээр, нөгөө нь 50 хэдээр орууллаа. Миний өөрийн зэгэл морь 70 гаргаад орлоо. Яахав ойр хавийн бэсрэг наадамд энэ улсуудын морийг нэлээд хэд түрүүлгэчихээд байна.
- Анхны айраг түрүүгээ аймгаас хэзээ хүртэж байв?
- 1987 онд Дундговь аймагт адуучдын баяраар хонгор халзан соёолонгоо түрүүлгэж байлаа.  Миний авсан айраг түрүүний ихэнхийг багачуул голдуу авсан байдаг юм. Би улс, бүс аймгийн наадмаас 9 түрүү, 15 айрагдууллаа. Төв, Говьсүмбэр, Дундговь аймгуудад олон адуу айраг түрүүнд давхиулсан даа.  Сумдад бол 200 гаруй айраг түрүүтэй.
- Улсын наадмыг хичнээн удаа зорьж, ямар ямар адуу оруулж байв?
- 1993 онд улсын баяр наадмаар саарал үрээгээ түрүүлгэж байлаа. Төрийнхөө их баяр наадамд цулбуур өргөж зогсох  шиг сайхан юм хаа байх билээ. Нутаг усныхаа нэрийг гарган зогсохдоо юу эсийг бодохов. Уул ус хангай дэлхийдээ залбирч, уяаны ажилд сургасан аавдаа баярлаж байлаа. Гэхдээ үрээгээ багад нь хөлийг нь эвгүй болгочихоод олон уралдуулж чадаагүй ээ. Гэхдээ төлүүд нь дажгүй сайхан давхиж байна. Би чинь улсын наадамд гуравхан удаа л очсон хүн. Анхны жилээ ийнхүү хиймортой наадсан нь тэр. Дараа нь Пунцагбалжирт өгсөн миний цагаан азарга улсын наадамд Айдасын даваагаар ганцаараа гарч ирсэн ч Алдар толгой тойроод хурд нь саарч долоо наймаар орж байсан юм.
- Тэр үед Гомбо-Очирын саарал азарга их хурдан байсан байхаа?
- Тэр чинь арай хожуу. Миний  саарал үрээгээс  жилийн дараа санагдаж байна.
- Таны адуу улсад их тархсан байдаг шүү дээ?
- Тийм шүү. Манай адуу ийшээ тийшээ их зарагдсан. Авсан улс нь хурдан байна л гэхийг дуулаад баярлаж л явдаг даа. Сүүлийн үед Хулд болон баруун тал руу нэлээд зарагдсан.
-Одоо таны хүүхдүүд удам залган уяаны ажил хийж байгаа гэж сонссон?
-Тийм ээ. Миний хүү Лхагвасүрэн 1999 оноос хойш бие даан морь уяж байна. Энэ хугацаанд их бага наадмуудаас 10 гаруй түрүү, 20 гаруй айрагтай болоод байгаа. Өвөг дээдсээс маань өвлөн ирсэн хурдан буянгуудынхаа цусыг сэлбэх ажлыг хийж байгаа гол хүн дээ. Төв аймгийн Баянжаргалан, Дорноговийн Айраг, Сүхбаатарын Асгат зэрэг хурдны өлгий болсон нутгаас хэд хэдэн азарга гүү авчраад байгаа. Бас Баярсайхан хүү маань сумын Алдарт уяач цолтой.  Миний уясан хурдан морьдыг дөрөвхөн настай хүү байхаасаа л унасан нөхөр дөө. Улмаар мориноос хасагдаад ирэхийн үедээ буюу 14 наснаасаа бие даан морь уяж эхэлснээс хойш зургаан жил өнгөрч байна. Энэ хугацаанд аймаг сум, уул овооны наадмаас 80 гаруй айраг түрүүтэй болоод байгаа. Миний хүү чинь 17 настайдаа сумын Алдарт уяач болсон юм. Нас залуу байна. Цаашдаа морьдоо илүү сайн уяж, хурдлуулан унасан нутаг, уул ус, өвөг дээдсийн маань нэрийг гарган зон олноо баярлуулна байхаа.
-Хүүгийн тань нэрийг гарган хурдалж байгаа хурдан буянгуудаа сонирхуулаач?
-Хүүгийн маань дааган цагаас нь өөрөө уяж байгаа хурдан зэгэл морь байна. Том жижиг наадмуудад 19 түрүүлж, 11 аман хүзүүдэн, 13 айрагдаад байгаа юм. Үүнээс зургаан нь аймгийн чанартай наадмууд. Бас нэг хонгор үрээ байна. Даагандаа долоо айрагдаж түрүүлсэн хурдан ажнай даа.
- Сайн хүний үр, сүүт гүүний унага гэдэг дээ. Танд болон таны уяач хөвгүүдийг морины босоо цагаан хийморь өнөд ивээж байг.
Л.Цэрэнжаргал