Эрлийз өсвөр адууны арчилгаа, маллагаа

Эрлийз өсвөр адууны бэлчээрлэлтийн горимыг Монгол адуутай хамт нэг бэлчээр усанд байлган, идээшлэлт, бэлчээр ашиглалтын байдал, өөрөөр хэлбэл, хэд алхаад өвс тасдаж идэж, хэд зажлаад залгидаг болон зуны улиралд хэрхэн ялаархаж, ямар хөдөлгөөнд орж байгааг харьцуулахад эрлийз адуу сүүдэр бараадах, усанд тийрэх, хэвтэж унтахдаа монгол адуунаас 35-45 минут орчим илүү хугацаа зарцуулж байна. Харин бэлчээр сайтай нутаг буюу чийглэг хөрстэй газарт нилээдгүй удаан зогсож идэх ба бусад адуу бэлчээрээсээ холдсон ч хоцорч байгаад ганц нэгээрээ тогтуун идээшлэх явдал олонтой тохиолддог.
Эрлийз өсвөр адууны бэлчээр ус тохирч байвал салхилж явахгүй, тогтвортой идээшлэдэг. Харин үүрийн 3-5 цагийн хооронд ихэвчлэн унтаж амардгийг анхаарч маллагааг зохицуулах нь зүйтэй.
Ялаа шумуул, салхи шуургагүй, намуун тогтуун, дулаан өдөр 9 сард монгол адуу тогтоод түр идэшлэх, амрахдаа 60 минутаас 2 цаг гаруй тогтуун байхад, Эрлийз өсвөр адуу дээрхийн адил бэлчээрт 2-6 цаг орчим тогтож идэшлэдэг.
Харин үргэж цочсон үедээ харж байсан зүгрүүгээ 20-30 км явчихдаг. Ингэж явахдаа хэд хэдэн уул , гүвээ, жалга судаг гатлаад явчих нь олонтой тохиолддог.
Эрлийз өсвөр адуу зун, намрын улиралд хоногт идэх өвс тэжээлийг монгол адуунаас давуу олж иддэг ч өвөл, хаврын улиралд хоногт идэх тэжээлийн хангамж нь 1.3-1.5 хувиар бага байна. Учир нь өвөл цас цавчих, уруулын хөдөлгөөнөөр цасыг зайлуулж идэх чадамж нь монгол адууг гүйцэхгүй тул амархан турж эцдэг.
Өвөл хаврын улиралд цасан болон шороон шуургатай үед гаднах температур -180C -ээс илүү хүйтэрч салхины хурд 9м/сек-ээс дээш гарах үед тогтворгүйтэж бэлчээр ашиглахдаа харьцангуй тааруухан болж байна. Нөгөө талаар бэлчээрт цасны нягтрал0.0129 г/см3-ээс илүү болвол бэлчээр ашиглаж чадахаа больдог, харин хязаалан наснаасаа энэ шинж нь харьцангуй багасдаг.
Эрлийз өсвөр адуу өсөлтийн явцдаа бие нь чангарч даага, шүдлэн хязааландаа идээшлэлт, өвс зулгаах талаараа монгол өсвөр адуунаас нэг их ялгагдахгүй болж байна. Ялангуяа шүдлэн, хязаалан адууны шүд солигдох тул өвөл, хаврын улиралд зун, намрын улиралтай харьцуулахад хоногт идэж байсан тэжээлийн хангамж нь ижил насны монгол адуунаас арай дутмаг байдаг учраас хаврын улиралд нилээд эцэж онд ордог. Ялангуяа тэжээгдэж байгаа 2-3 настай үрээнд ижил насны байдаснаас 10 хувь илүү шимт бодис байхаар тэжээлийн жорд тохируулж өгөх нь зүйтэй.
Адуу аль ч улиралд нутаг бэлчээр, ус хужир, өвс ногоо тохирсон тайван үедээ өвс, хагд, ногоог 5 минутын ажиглалтыг 5 удаа давтан үзэхэд төдийлөн гоц өөрчлөлт багатай боловч өвс зулгаалт нэг минутанд 34-49, мөн 25-32 орчим зажилж , 4-5 удаа залгилт хийж байна.
Эрлийз өсвөр адуу бэлчээр ашиглалтын хувьд монгол адуутай ерөнхийдөө төстэй боловч зарим нэг онцлог ялгаа бий. Эрлийз унага эхээс төрсний дараах 2-3 өдөр цовоо сэргэлэн бус сулавтар байдалтай ч цаашид өсөлтийн эрчим нь илүү байдаг. Эрлийз өсвөр адуу зун, намрын улиралд нилээд ялаархуу тогтвор муутай сэрүүн газар усанд удаан хугацаагаар хурж зогссноор идэшлэлт нь багасдаг.
Эрлийз өсвөр даага монгол дааганаас 1,5-3,5 кг өвс бэлчээрээс илүү идэж байгаа боловч шимт бодисын хувьд 13-18 гр-аар дутуу байгаа нь шимт чанар сайтай сорлог өвсийг түүвэрлэн идэх инстинкт дутаж байгааг харуулж байна.
Хоёр дахь жилдээ буюу шүдлэнгээсээ өвөл, хаврын улиралд ижил насны монгол адуунаас идшлэлтийн ялгаа багасдаг. Харин гуравдах жилээс эрлийз өсвөр адууны идэшлэлтэнд ижил насны монгол адуумай харьцуулахад төдийлөн ялгаа гарахгүй байгаа нь бэлчээрийн ургамлыг сонгохдоо монгол адуунаас дутахааргүй сорчлон идэж, нутаг орондоо дасаж байгаагийн илрэл юм.
Эрлийз өсвөр адуу бэлчээрийг голдоггүй, гэр хорооны орчноос гараад явж идэшлэхдээ шууд цуваад явчихгүй ойролцоо бэлчээрт тогтож, идээшлэдэг бөгөөд бэлчээрийн байдал нэг их муугүй бол тэндээ тогтож идэшлэх бөгөөд ер нь нутаг бэлчээр, ус, хужир тохирсон газраа хэдэн хоног ч хамаагүй тогтуун идээшлдэг боловч, гадны ямар нэгэн цочрол авч үргэвэл хаа зүггүй, хэд хэдэн уул, гүвээ, гол ус гатлан явчихдаг онцлогтой.
Эрлийз өсвөр адуу зун, намрын улиралд хоногт идэх тэжээлийн хангамж монгол адуунаас давуу байдаг. Шүдлэн насанд хүрэхэд өвөл, хавраас бусад үед идэшлэх нь сайжирч, нас ахих тусам байгаль орчиндоо илүү дасан зохицох чадвартай болж байна.
Монгол адууны бэлчээр ашиглалтыг хронометражийн аргаар судлахад 60-120 минут түр амраад, адуу унгалдах, хүчтэй тургихад бүгд цочиж босоод суниаж биеийн чилээ гаргаад идээшилдэг. Ер нь адууны тарга хүчийг зөв бариулахад хоногт идэх тэжээлийн нэгж, шингэх шимт бодис ихээхэн ач холбогдолтой. Мөн 2-3 насны үрээ нийлэх насны байдаснаас 10 хувь илүү шингэх шимт бодисыг тэжээлийн жорд оруулж өгөх нь зүйтэй. Эрлийз өсвөр адуу өвс ногоог идэхдээ монгол адуунаас дутуугүй идэх боловч, өвсний сорийг сэрмэж идэхдээ монгол адуунаас дутмаг байдаг нь шимт бодисыг шингээж байгаа байдлаас харагдаж байна.
Эрлийз өсвөр адууны бэлчээр ашиглалтыг ижил насны монгол адуутай харьцуулахад 12 сартай буюу эрлийз даага өвөл, хаврын улиралд монгол дааганаас 1.5-3.5 кг өвс илүү идэж байгаа боловч идсэн шимт бодисынхоо хэмжээгээр монгол адуунаас 75-90 граммаар дутуу байгаа нь монгол адуу бэлчээрээс шимт бодис сайтай өвс, ургамал сонгон идэж чаддаг биологийн онцлогийг гэрчилж байна. Харин эрлийз өсвөр адуу шүдлэн наснаас эхлэн бэлчээр ашиглалт эрс сайжирч өвлийн эхэн сар хаврын адаг сараас бусад улиралд монгол адуунаас ялгагдахгүй болж байна.