МУ-ын Алдарт уяач Г.Нагааранз: Хүрэн халзан морь газар хол, морьд олон байх тусам давхидаг байсан

Завхан аймгийн төрийн цолтнуудын нэг МУ-ын Алдарт уяач Г.Нагааранз гуайн ярилцлагыг хүргэж байна.

-Сайхан зусч байна уу. Бие данги уу?
-Сайхан зусаж байна аа. Бие жаахан тааруу л байна.
-Уг нь тантай ихийг хөөрөлдмөөр байна. Гэвч лагшин тааруу байгаа учраас цөөн хэдэн асуултанд хариулт авъя. Танайханд олон сайн уяачид байсан хэмээн нутгийнхан тань ярих юм билээ?
 -Манай аав Гомбожов гэж их сайн уяач байсан. Аав маань үнэтэй адуу авдаггүй. Харж байгаад битүү адуу авдаг. Тэр нь сайн давхидаг хүн байсан. Өөрөөр хэлбэл адуу сайн таньдаг, авснаа уяж чаддаг байж дээ. Аавын унаган хээр морь дааган цагаасаа эхлээд дандаа түрүүлдэг адуу байлаа. Би тэрийг нь унаж Баяхайрхан, Баянтэс, Зүүнхангай сумдад түрүүлгэж байсан.Ер нь манайхны удамд сайн уяачид цөөнгүй байсан. Гаваа, Дугарсүрэн, Дамдин, Александр гээд нутаг орондоо нэртэй бас ч үгүй үнэлэгдсэн уяачид байсан юм шүү.
-Тэгвэл таны хувьд уяачийн гараагаа хэрхэн эхэлж байв?
-Би анх Агваан гэж хүний хээр морийг уяж түрүүлгэж уяачийн гараагаа эхэлж байлаа. 1972 онд Тэс сумын наадамд миний уясан хээр, цавьдар, хар, хүрэн дөрвөн морь дараагаараа ирж шүдлэн халзан түрүүлж олон түмэнд магтуулж байсан юм. 1995 онд Тэс суманд хээр азарга тавлаад, хээр морь түрүүлж, хүрэн морь аман хүзүүдэн , соёолонд Даян түмэн эх хүрэн халзан маань түрүүлж бас нэг хээр үрээ дөрөвлөж байсан. Уяач хүнд од нь гийсэн он жилүүд байдаг шүү дээ. Надад ч гэсэн хурдан хүлгийн буянаар баярлах хувь бишгүй тохиосон.
-Морьтон түмний бахархалт хүлгүүдийн нэг хүрэн халзан мориныхоо талаар жаахан дэлгэрүүлж яриач?
-Эцэг нь хойноос орж ирсэн Тува хүрэн азарга, харин эх нь манай унаган хээр гүү байсан юм. Анх хязаалан үрээг гурван жил дараалан сумынхаа наадамд түрүүлгэж байлаа. Хавчигтаа сумандаа түрүүлчихээд Увсын Зүүнхангай сумын сургуулийн 60-н жилийн ойд очиж тавласан. 2000 онд нас нийлээд сумынхаа ойд тавлаж, сургуулийн ойгоор түрүүлээд, Баянтэс суманд зохиогдсон баруун бүсийн уралдаанд бас түрүүлсэн юм.
-Монголын морины их олимп “Их хурд-2” уралдаанд аман хүзүүнд хурдлахад нь учир мэдэх олон хүн нүд унагаж байсан гэдэг юм билээ?
-2001 онд Монголын шигшмэл морьдын “Их хурд-2” уралдаанд Ононгийн Аварга хээр морьтой уралдаж аман хүзүүдсэн. Тэгэхэд Даваахүү гуай харчихаад “энэ халзан морь баруун монголоос төрсөн үнэхээр хурдан адуу байна” гэж байсан юм. Тэгээд 2002 оны хавар эртээс бэлтгэж байгаад улсын наадамд очиж уралдсан. Сүхбаатар аймгийн харьяат, МУ-ын Алдарт уяач Усны-Эхийн хонгор, Төв аймгийн даалуу адуунуудын нэг Тод Манлай уяач Хэнмэдэхийн хар, Ононгийн Аварга хээр гээд тухайн үед тоос үздэггүй байсан морьдыг дийлж халзан морь маань төрийн түмэн эх болсон. Тэгээд давхар уяагаар Дундговь аймаг үүсч байгуулагдсаны 60 жилийн ой, говийн бүсийн уралдаанд улсад түрүүлж байсан Манлай уяач Батчулууны хээр халзан болон тэр үеийн говийн дархан адуунууд болох Доржжанцангийн цагаан, Манлай уяач Эрдэнэчулууны хонгор зэрэг морьдтой уралдаж аман хүзүүдэж байсан юм. Тэрнийхээ дараа жил Хэнтийн хаврын бүсийн уралдаанд түрүүлсэн шүү дээ.
-Ер нь ямархуу уяатай адуу байсан бэ?
-Их урт уяатай. Олон хоногийн уяатай байх тусмаа чангараад байдаг. Зүрх зориг сайтай. Газар хол морьд олон байвал давхил нь илүү гардаг адуу байсан даа. Хэдэн ч морины ард гарсан урагшаа л зүтгэж уралддаг байсан. Би халзан мориныхоо ажлыг хээр,цавьдар хоёр мориор хийдэг. Нөгөө хоёр нь хүрэн морио алдчихалгүй ханилж уралдаад их эрч өгдөг байсан юм. Гэхдээ хүрэн халзан илүү гэдэг нь мэдэгдэнэ л дээ.
-Нөгөө хоёр морь нь сум орон нутагтаа эвтэйхэн давхичихдаг байсан байлгүй?
-Хээр нь 1994 онд хавчигтаа сумандаа аман хүзүүдэж, нас нийлээд дөрвөн удаа айрагдсан. Цавьдар нь шүдлэн, хязааландаа сумандаа түрүүлээд нас нийлж бас их олон орсон адуу байгаа юм. 2001 онд сумынхаа наадамд цавьдар нь түрүүлж, хүрэн халзан нь аман хүзүүдэж байсан.
-Их хурдтай жил юм байна шүү дээ?
-Тийм. Тэгээд “Их хурд”-д очиж ахиад аман хүзүүдсэн. Хөдөөний хүмүүс хүн бүл муутай хажуугаар нь морины хүүхэд ховор болохоор тэр үедээ цавьдар морио авч яваагүй юм.
-Тэс голын хурдан хүлгүүд хэзээнээсээ цуутай. Алдарт энэ угшлын адуугаар л голдуу наадаж байсан байлгүй?
-Манай нутгийнхан тэр чигээрээ Тэсийн голын унаган адуугаараа нааддаг. Тэсийн голын адуунууд хурдалж олон хүнийг баярлуулсан даа. Манай энүүгээр өвөлдөө голоо дагаад их хүйтэрч, цас их ордог учраас төл цөөн авдаг муу талтай. Байгаль цаг уурын тэр хатуу хөтүүг үнэхээрийн сайн амьтан л тэсч гарна шүү дээ. Тэгээд гарсан нь аргагүй хурдан байдаг юм.
-Алдарт адуу мал шинжихдээ хэр вэ. Таны авч өгсөн адуунууд хурдан байдаг гэлцэх юм билээ?
-Би өөрөө бол унаган голдуу адуугаараа уралдсан хүн. Харин хүмүүс сайн адуу олж өгөөч гэхээр нь ганц нэг адуу олж өгч байсаан. Авга ах Лхагвынхаа унаган цавьдар морийг Жамъян гэж найздаа мотоциклиор авч өгсөн нь Сантмаргаз суманд тасралтгүй 11 түрүүлж босоогоороо талийсан гэнэ лээ. Энэ мэтчилэн улс амьтанд хэлж зааж өгсөн адуу давхиад л байдаг юмаа.
-Бие тань чилээрхүү байгаа хэдий ч бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.

"Тод магнай" сэтгүүл №54