Аймгийн Алдарт уяач Ц.Очирбат: Сайхан наадмын дурсамж жилээ даадаг

Завхан аймгийн Отгон сумын уугуул, Төв аймгийн Алтанбулаг сумын харьяат, аймгийн Алдарт уяач Цэрэвийн Очирбаттай уулзаж ярилцсанаа уншигч танаа  хүргэж байна.  1934 онд төрсөн буурал уяач 1959 оноос эхлэн  морь уях төрийн хэрэгт шамдан, өдгөө 50 гаруй жил хурдан хүлгээ уралдуулан, төр түмнээ цэнгүүлж яваа юм. Нас өндөр болсон ч төрийнхөө их баяр цэнгэлд уясан хүлгүүдийнхээ тоосыг өргөхөөр хүрэлцэн ирсэн буурал уяачийг онцолж, Хүйн долоо худаг дахь гэрт нь  очиж ийн хөөрөлдлөө.
-Уяа эвтэй, морь хурдан сайхан наадав уу?
-Сайхан наадлаа. АХ-ын 94 жилийн ой, төрийнхөө их баяр  цэнгэлд хоёр их насны морь мордуулж, нэгийг нь 18-аар, нөгөө нь гучин хэдээр давхиуллаа. Өнөө жил чинь 320 гаруй морь мордсон гэнэ. Миний морийг сумын шилдэг унаач Санжаасүрэн гэж хүү унадаг юм.
-Тиймээ, их насны 321 морь мордсон.
-Гантай жил гэхэд олон морь морджээ. 
-Алдарт төрийнхөө наадамд хэдэн насны морьтой ирсэн бэ?
-Азарганаас бусад таван насны морьтой ирж, хоёр хязаалангаа дундуур давхиуллаа. Ер нь тэгээд хүүхэд, морь эсэн мэнд наадах шиг сайхан наадам хаана байхав.
-Монгол наадмын үнэ цэнэ нь түүнд оршдог
-Ах нь морь уяад 50 гаруй жил болж байна. Гол төлөв сум орон нутагтаа наадаж, төрийнхөө наадамд жил өнжөөд ирдэг юм. Өнгөрсөн хугацаанд аймаг, сумын баяр наадмаас айраг, түрүү алдаагүй ээ. Жил бүр л хурдан хүлгүүдийнхээ буянаар магнай тэнийн баярлаж байлаа. Ноднин гэхэд л хоёр сумын 90 жилийн ойн баяр наадмаас гурван түрүү авсан.
-Сайхан нааджээ. Алдарт хаагуур нутагладаг вэ?
-Манайх Алтанбулаг сумын хойд талаар нутагладаг. Манай нутагт зуншлага сайнгүй ч Хүйн долоон худгаас дээр байнаа. Бид 6-р сарын 24 –нд наашаа ирсэн. Морьд хоолгүй болохоор нь хүүгээ нутаг явуулж, өвс авчрууллаа. Тэрний хүчинд  морьд маань сайхан давхилаа.
-Таны уясан морьд улсын баяр наадамд  дээд тал нь хэдээр давхиж байв?
-1998 он шиг санагдана. Соёолон азарга зургаад  давхиж байсан. Ер нь айрагдуулж л чадаагүй болохоос биш арав дотор олон оруулсан даа. Миний уясан морьдоос хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн нь Төв аймгийн ойд түрүүлсэн хязаалан үрээ маань байна. Тэр жил миний нэг соёолон бас долоод давхисан. Төв аймгийн 60 жилийн ойд 600 гаруй их насны морь мордоход миний морь 16-аар давхиж байсан. 1990 онд Монголын Нууц Товчооны 750 жилийн ой гэж том наадам болоход манайхны морьд 40-н хэдээр орсон. Дараа нь 1995 онд Өвөрхангай аймагт Есөнзүйлийн даншиг гэж болоход их морь 100 гаргаж давхиж байлаа. Энэ мэтчилэн морь, хүүхэд мэнд сайхан наадаж явсаан, ах нь. Би  ер нь энд тэндээс хурдан авч уралдуулж байгаагүй. Өөрийн унаган морьдоороо л нааддаг хүн. Манай адуу ах Дамбийнямын адууны угшилтай. Сүүлийн үед Сүхбаатар, Хэнтийгээс ганц нэг адуу авч, цус сэлбэж байна.
-Нутаг орноосоо адуу авч байв уу?
-Морин тойруулгын уяач байсан Самдангаас хонгор үрээ авч, азарга тавиад олон сайхан хурдан хүлгүүд гарсан. Өөрийг нь авсан жилээ уяад сумын наадамд айрагдуулж байлаа. Бас нэгдлийн адуунаас эмнэг хонгор үрээ авч азарга тавиад, үр  төлүүд нь сайхан наадсан. Би хонгор голдуу адуутай. Нэг дор олон хонгор адуу хөтлөөд явж байх ч бас л сайхан шүү. Биднийг залуу байхад хүмүүс мориороо гангардаг. Морио унадаг байж. Одоогийн хүүхдүүд бараг итгэхгүй байлгүй дээ. Бид чинь наадамд явах гээд тэмээ ачаад явдаг байлаа шүү дээ. Бас болоогүй ээ, хоолныхоо хонийг туучихна. Уяа морьдоо хөтөлчихөөд хүүхдүүд гийнгоолоод л явах ч бас л сайхан шүү. Сүүлийн үед машин тэрэг олширч, хүн байтугай морьд машин хөлөглөж байна. Цаг хугацаа хэмнээд сайхан ч, нөгөө талаараа монгол ахуйгаасаа холдоод байх шиг. Бас нэг санаа зовоож байгаа зүйл бол морь мал ялгахтай холбоотой хэл ам байна. Уг нь дээдчүүл морин дээр хэрүүл хийдэггүй гээд их цээрлэдэг байсан. Тэгээд ч уяач хүн адууныхаа удам угшлыг мэдэхийн дээдээр мэдэж байгаа шүү дээ. Адууны угшлыг худлаа хэлэх хамгийн том нүгэл л гэдэг байсан. Одоо хамаагүй болсон юм даг уу даа.
-Эрлийз гэсэн шалтгаанаар цөөнгүй монгол үрээ хасагдсан байна лээ?
-Ялгаж байгаа хүмүүс хариуцлагагүй байна. Уяач хүн улсынхаа наадамд ирэх гэж бүтэн жил бэлтгэж байгаа шүү дээ. Түүнийг үгүй хийчихээр уурлалгүй яахав. Бидний үед маш нарийн шүдэлдэг байсан шүү дээ. Хавчиг байна гэдэг юм уу, гүйцчихсэн морь байна уу гэдгийг ялгах гэж хялгас сүвэлж шүдний махыг үзэж байлаа. Одоо бол соёо нь лав гарчихсан үрээ л  байвал хавчиг гээд гаргачих жишээнтэй юм. Жилдээ ганц болдог монгол наадмаараа дээр, дооргүй эмх журамтай  наадаж байж л сайхан болно шүү дээ. Тийм болсон наадмыг чинь дараа жилийн наадам болтол дурсаж ярина. Дээр үеийн наадам тийм сайхан болж чаддаг байсан учраас дараа жилийн наадам даанч хол байна даа хэмээн санааширдаг байсан байхгүй юу. Би зургаан настайгаасаа эхлээд 13 нас хүртлээ морь унасан. Дээхнэ үеийн уяачид мөн сайхан хүмүүс байсан шүү.
-Ингэхэд хэдий үеэс уяа эвлүүлж, хурд ирлэх болсон юм бэ?
-20-той цэрэгт мордоод гурван жил болж, 1958 онд халагдаж ирсэн. Тэгээд 1959 оноос морь уях болж, улсын Алдарт уяач Лувсандорж гэж хүнээс дөрвөн адуугаар нэг бор морь авч хэсэг сайхан наадсан. Бас Лүн сумын “ногоон” хэмээх  Гарам гуайгаас хязаалан цагаан үрээ авч дөрөв түрүүлгэсэн. Гарам гуай нэгдлийн адуугаа өгөхдөө надад зааж өгсөн юм. Нэгэн цагт өөрөө хүнээр заалгаж байсан бол одоо өөрөө хүнд мэдэхээ хэлж өгдөг болж. Нутгийн залуус мэдэхгүй зүйлээ асуухаар би хэлээд л өгдөг юм. Одоо ч миний үеийнхэн өдрийн од шиг ховор болж дээ. Энэ жил уяачдын зөвлөгөөн болж, зургаан сумын уяачид цугларсан хамгийн ахмад нь Хэнмэдэх Тод манлай бид хоёр л байна лээ. Тод манлай чинь нарийн яривал надаас гурав дөрөв дүү хүн шүү дээ. Тэгээд хамгийн ахмад уяач гэдгээр нь намайг онцолж “манай  Очирбат гуай хамгийн олон жил морь уяж байгаа хүн” гээд ярьж байна лээ.
-Шавь нар олонтой болоо биз?
-Дуучин Намсрайноровын аав намайг дагаж морь уяж байлаа. Энэ нутгийн олон залуус надаас асууж зөвлөж явсан даа. Очирбат гуайг бараадаж морио уянаа гээд хүрээд л ирдэг юм.
-Өөрийн хүүхдүүд морь уях уу?
-Би 10 хүүхэдтэй. Таван охин, таван хүүтэй. Гурван хүү морь уяна. Би бага хүүгийндээ амьдардаг юм. Энэ маань морь гайгүй уянаа. Саяхан сумын Алдарт уяач болсон.
-Очирбатын хэмээн нэршсэн ямар ямар хурдан хүлгүүд байв. Тэдгээрийнхээ талаар хуучлаач?
-Миний нэг хээр морь байсан юм. Би Шувуун фабрикийн Баяраа гэдэг хүнээс авч байсан юм. Тэр хээрийг би өвөл зунгүй уралдуулж, олон ч түрүү, айраг авсан. Очирбатын хээр гэхээр энэ хавийнхан андахгүй дээ. 
-Уугуул нутаг Завхан аймгийн Отгон сум юм байна. Хэзээнээс Төв аймагт суурьшсан юм бэ?
–Нутгаасаа есөн настай гарсан юм билээ. Түүнээсээ хойш нэг л удаа нутагтаа очсон. Хүүхэд байхдаа гарсан юм болохоор таних мэдэх хүн байхгүй юм билээ. Яагаад наашаа ирсэн бэ гэхээр манай ижийгийн ах лам баривчилгаанд өртөж хоригдоод, суллагдсаныхаа дараа энд суурьшсан юм билээ. Тэгээд л ээж, аавыг татаж энд авчирсан гэдэг. Энэ сайхан нутагт ингэж ирсэн түүхтэй.
-Нас сүүдэр өндөр болсон хэдий ч морь уях төрийн их хэрэгтээ шимтэн, хүлэг морьдоо уралдуулж, түмэн олноо цэнгүүлж буй танд эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Эрүүл энх байж, урт удаан наслаарай.
-Ерөөлөөр болог. Хүүхдүүдийн ажил үйлс бүтэж яваг.
Б.Эрдэнэсүрэн