Г.Батдэлгэр: Ерээд оны дундуур “Заяагаараа гүйдэг Зандан гуурс”-аараа гоёдог байлаа

Баянхонгор аймгийн  Баянцагаан сумын уугуул, “Баянхайрханы хүлэг” галын зөвлөх уяач Гэндэнгийн Батдэлгэрийн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-“Баянхайрханы хүлэг” галын тухай манай уншигчдад танилцуулна уу?
-Манай гал байгуулагдаад хоёр жил болж байна. Галын тэргүүнээр аймгийн Алдарт уяач Бэхбат, зөвлөх уяачаар миний бие, Батрагчаагийн хамтаар ажилладаг. Энд санаа нийлсэн хориод хүн бий. Бид Баянцагаанхаа хамгийн том уул Баянхайрханаа сүсэглэн ийн “Баянхайрханы хүлэг”  хэмээн  нэрийдсэн билээ.
-Таныг бас сумынхаа уяачдын холбоонд ажилладаг гэж дуулсан?
-Тийм ээ, би таван тэргүүлэгчийн нэг нь байгаа юм. Өнгөрсөн онд удирдлага зохион байгуулалтын шинэчлэл хийгдэж улмаар холбоонд ажиллах болсон.
-Тэргүүлэгчийн хувьд эхний ээлжинд хийж хэрэгжүүлмээр ажил юу байна вэ?
-Манай сум чинь цөөхөн уяачтай. Тэгсэн атлаа их олон гал байх юм. Зундаа нэг хэсэг нь  Баян хайрханаа гараад явчихдаг, нөгөө нь гол руу яваад тарчихна.  Өнөөдөр морь нь гайгүй давхиж байгаа газруудыг харахад хамтарч их ажиллах юм. Минийхээр энэ олон галыг цэгцэлж, нэгэн үзүүрт сэтгэлээр ажиллабал морьд маань гайгүй давхихсан гэж боддог.
-Таны хувьд хэдий үеэс хурдан хүлгийн уяа тааруулж байна вэ?
-Миний аав Бадраагийн Гэндэн гэж уяач явлаа. Түүний уяаны ажлыг үргэлжлүүлэн, манайхнаас гурав дөрвөн ч хүн морь уядаг. Би 1991 онд цэргээс халагдаж ирээд бие даан морь уяж эхэлсэн хүн. Өнгөрсөн хорь гаруй жилийн хугацаанд уях гэж оролдоод л байна. Сайн муу ээлжилдэг хойно урдуур давхиж баярлах байхад хойгуур ирчихээд гонсойх үе гарна гээч. Гэхдээ наадамчин олноо баярлуулж, өөрөө ч бас баярлаж явсан нь илүү олоон.
-Ямар ямар хурдан хүлгүүд байна вэ?
-Ерээд оны дундуур “Заяагаараа гүйдэг Зандан гуурс”-аараа гоёдог байлаа. Тухайн үед моринд цол өгдөг жишгээр хээр үрээг маань ингэж ярьдаг байсан. Даагандаа сумын баяр наадамд 16,17-оор харайж, түүнээс удалгүй есдүгээр сарын 1-ний уралдаанд гуравласан.  Дөрөв хоногийн дараа нь багийн нэрэмжит дааганы уралдаанд түрүүлсэн бол шүдлэндээ сумын баяр наадамд дөрөвлөсөн. Хязааландаа дахин дөрөвлөсөн гээд миний нэрийг наадмын асрын өмнө хэдэнтээ гаргасан буянтай амьтан. Харин сүүлийн үед морьд төдий л сайн давхихгүй байна. Тэжээх арга эвийг нь олохгүй байх шигээ.
-Юун дээр нь алдаад байх шиг байна?
-Хөдлөх үед нь хөдөлгөж чадахгүй байгаад, хөдлөхгүй үед нь хөдөлгөснөөс буруудаад байгаа бололтой. Харин жороо хатираа мориороо одтой наадчихна шүү. Манай энд жороо, хатираа морь их унана. Би Дорнодын Эрдэнэцэгааны Зоосон халтар гэж шар халтар соёолон морь аймагт ирэхэд нь авсан юм. Дэгэн догон явдалтай халтар морийг би явдал оруулсан. Манай аав ч моринд явдал оруулна л даа. Тухайн үедээ бас үнэтэй авсан. Зүс сайтай болохоор нь сая төгрөгөөр аваад хурдалбал хурдлаг, хурдлахгүй бол явдал оруулчихъя л гэж бодсон. Надад ирээд олон ч удаа айраг түрүүгээр сумандаа жороолсон хөөрхий. Баян-Өндөрийн 90 жилээр гурваар жороолж, Баацагааны 90 жилд аман хүзүүдсэн. Энэ жил Баянхонгорынхоо Богдын 90 жилд дөрвөөр жорооллоо. Зоосон халтар миний сэтгэлийг хөглөж, хүүхдийн уран зохиолын номноос уншиж байгаад муухан морины цол хүртэл дуудаж сурлаа.  Үүнийг маань наадамчин олон дэмжиж морины цол дуудаад өг гэж урьдаг болсон шүү.
-Танай суманд морь цоллодог хүн олон байдаг уу?
-Одоо бол Баярмагнай, Гансүх бид хэд цоллож байна. Эртхэндээ Норов ах цоллож байсан ч одоо нас ахиад цоллохоо больсон. Захиргааны үржлийн албаны Гансүх сайн цоллоно л доо.
-Таны нэрийг гаргасан ямар ямар хурдан тууртууд байна вэ?
-Олон удаа айрагдаж түрүүлсэн гэвэл жороо халтараа л хэлнэ.  Сая хэлсэндээ тэжээлийн адуугаар сайн наадаж чадахгүй байна гэж. Энхтөр даргаас Хэнтийн Баянмөнх сумын гаралтай нэг  үрээ авсан юм. Даагандаа бага наадмуудад сайн хурдалж байсан ч шүдлэнгээсээ санаанд хүртэл сайн давхихгүй байна. Би ч өөрийн азаргагүй хүн. Хэдэн гүүнүүдээ ийш тийш нь зүүн чигийн азарганд тавиад л явдаг юм. Алсдаа нутгийн угшил бий болгох хүсэл цээжний мухарт бий. Барах юм уу одоогоор мэдэхгүй ээ.
-Яагаад азаргагүй гэж?
-Уг нь хээр үрээг азарга тавина гэж авсан юм. Энэ жилээс гүү нийлүүлнэ дээ. Би чинь зургаа долоон гүүгээ айлын зүүн чигээс ирсэн хурдан азаргануудад тавьчихдаг. Өдгөө түрүүнээс нь хязаалан, соёолон болж байна.
-Хаа хаана очиж наадаж байв даа?
-Баян-Өндөр, Шинэжинст, Баацагаан, Богд, Баянговиор ихэвчлэн жороо мориор наадаж явлаа. Баянговийн зуны бүсэд хуучин Жинстийн Доржбат гэж хүний бор морийг унаж гуравлуулж,  Баянговийн наадамд гурваар жороолуулж байсан. Дараа нь Ядамын Төмөрбаатар гэж одоо 70 гарчихсан хөгшин бий. Түүний хээр морийг жороо оруулж, суманд хоёр жил дараалан айргаар жороолуулаад өгсөн. Энэ жил нэг жороо алаг соёолон байна. Миний ээжийн талын зээ Буянтогтох гэж залуугийн адуу байгаа юм. Сумынхаа баяр наадмаар өөрөө алаг морьтойгоо тойроод, жороо халтараа хүүдээ унуулна даа.
-Хүссэн хүн бүр жороо морь унадаггүй гэж ярьдаг юм билээ?
-Тийм шүү. Хүн бүр мордоод, морь болгон жороолоод байдаггүй юм. Ам хөлийг нь барихаас эхлээд учиртай. Тэр аргыг ааваараа заалгаж байсан бол одоо хүүдээ өвлүүлэн сургаж байх жишээтэй. Ямартаа ч миний унасан нь жороо орчихдог л юм.
-Суудалд учир байна уу?
-Тийм байхаа.
-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа.