Аймгийн Алдарт уяач Ч.Отгонбаяр: Манайд таван аймгийн Алдарт уяач бий

Увс аймгийн Зүүнговь сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Ч.Отгонбаяртай хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
- Таны удамд хурд ирлэн уяа сойсон уяачид бий юу?
-Манай аавын аав Хүрэлдэй гэж хөгшний хурдан хар морь нь одоогоос бараг 100 жилийн өмнө Чандмань хошууны баяр наадамд түрүүлсэн. Ингэж л дээдсийн хурд танигдсан юм билээ. Манай аав дээрээс дамжсан адуугаа ойр зуур мал ахуйдаа унадаг, гурван их зантай бор морьтой байж. Тэгэхэд аймгийн Алдарт уяач Цэвээн гуай “Энэ хөгшний морийг уявал хурдан морь байна” гэдэг байсан гэнэ лээ. Би 1967 онд төрсөн хүн. 1991 онд айл гэр болоод 1994 оноос нутгийн ахмад уяачдыг даган уяаны ажилд нь туслан уяачийн гараагаа эхэлсэн.
- Анхны айраг түрүүг хэзээ хүртсэн бэ?
- 1996 оны сумын наадамд миний цавьдар хязаалан түрүүлж, Сүмбэ шагай гэдэг нэртэй болсон. Эндээс миний морь сумынхаа баяр наадамд түрүүлж байгаа юм чинь хурд байна гэж бодогдон урам орсон. Дараа жил нь сумынхаа 70 жилийн ойд соёолон морь гурав дээр давхин Наранбулагийн Балжинням аварга, Сүхбаатар начингийн алдар тэмдэглэх уралдаанд айргийн таваар ирсэн нь намайг моринд эргэлтгүй оруулсан. 1999 онд улсын Начин Тулгаа Малчин суманд алдраа тэмдэглэхэд цавьдар азарга 11-ээр, шарга зүсмийн исгэлтэй даага 12-оор ирсэн. 2000 оны Сагилын сургуулийн ойд цавьдар азаргаа айрагдуулсан. 2001 оны аймгийн баяр наадамд цавьдар азаргаа айрагдуулан аймгийн хэмжээний анхны айраг хүртсэн. 2002 онд Хяргасын 80 жилийн ойд цавьдар азарга гуравт, хоёр хязаалан мордуулсан хоёр, гурваар давхисан. 2003 онд Баруунтурууны сангийн аж ахуйн ойд цавьдар азарга айрагдан, нэг хязаалан айрагдаж өөр нэг хязаалан зургаадирсэн. Ингээд л жинхэнэ моринд орох зориг, уур амьсгал бүрдэж, хүмүүстэй танилцаж хол ойр цавьдар азарга уядаг залуу гэж танигдсан.
-Алдарт багадаа хурдны морь унадаг байсан биз, хэр чадварлаг унаач байв?
-Ахан дүүсийнхээ морийг унадаг зарим нь 10, зарим нь пайз авахгүй ч ирнэ, мориноосоо ч ойчиж байлаа. Эрсдэлгүй юм гэж байхгүй, тэр хэрээрээ л юм сурсан. Би малтай байж байгаад 2008, 2009 онд Улаанбаатар хотод эмчийн хяналтанд байдаг. Зүүнговьд хоёр морь уягдаж байна. 2011 оны улс тунхагласны баяраар аймгийн Алдарт уяач цолоо авсан. 2005 оны баруун бүсийн даншигт 100 азарга тавигдахад цавьдар азарга айрагдсан боловч будилсан гээд хасагдсан. Би цавьдар азаргаа үрээ байхад нь ачдаа өгөөд ингэж давхиулсан. Миний ач Мөнхнасангийн Бат-Очир бас аймгийн Алдарт уяач, нэг отог омогтоо Санжмятав, Намсрай, Насанжаргал гээд таван аймгийн Алдарт уяач бий. Энэ уяачдыг залгамжилсан бага хүүхдүүдийг эгнээндээ татан оруулаад өвөг дээдсийнхээ буяныг авч явна. 
-Цавьдар азарганы үр төл бий юу?
-Хяргасын ой, Баруунтуруун сангийн аж ахуйн ой, Малчин сумын баяр, Наранбулагийн ой, аймгийн наадамд 2002, 2003 онд миний цавьдар азаргатай айрагдаж байсан морьд бүгд хулгайд явчихлаа. Цавьдар азарганы төл хоёр загал, хүрэн морь, цавьдар азарга 2003 онд гурвуулаа айрагдсан. Би 2006 онд сумын шилдэг уяач, манай хүүхэд 2007 онд сумын шилдэг унаачаар шалгарсан. Сүүлийн үед уях морь нь ч байвч хүүхэд байхгүй болчихоод байна. Хамгийн гол нь унаач, уяач, морь гурав тохироо нь бүрдэж байж тэр өдөр морь яаж давхих нь шийдэгдэнэ.
-Хурдан адууны удам угшил чухал, таны нэрийг гаргасан цавьдар азарга ямар удам угшилтай адуу вэ?
-1991 онд туувар тууж явахдаа Завханы Тэсээс шар халтар гүү авчирсан, эцэг нь Зүүнговийн азарга. Манай Зүүнговь хурд ихтэй, дээр үеэс Зүүнговь, Тэсийн баяд омгийн адуу алдартай байсан. Манайханд нөмөр нөөлөг ихтэй, мундаг уяачид байна. Манлай уяач Бичээрэйн Далай гэж нутгийн бидэнд заавар зөвлөгөө өгдөг сайхан хурдан буянтай ах байна. Энэ хүнээс бид санаа оноо авч, адууны цусыг сэлбэх тал дээр ажил зохион байгуулдаг. Улсын начин Жигмэдийн Алтансүх гэдэг залуу байна. Тэр бас наана цаана морьд авчирч хооронд нь цус сэлбэж байна. Бэлгэнд ч өгдөг, бид ч худалдаж авч байна. Энэ мэтчилэн олон хүний буянаар манайхны морьд сүүлийн үед чанаржиж байгаа.
-Таны өөрийн адуу цус хэр сэлбэгдэж байна?
-Манай адуу гайгүй. Гэхдээ азаргыг нь наана цаана сольж тавихгүй бол нэг цусны морьд болоод бүр хачин юм болно. Иймээс энд тэндээс гүү авч л байна. Амьтан ах дүү орж ирэхээр нь нэг даага, нэг унага бэлэглэчихдэг, тэр нь нөгөө хүндээ очоод боломжийн давхиад л байдаг юм. Би хүнтэй танилцаж ах дүү болохдоо амархан хүн.
-Аймагт зохиогддог уралдаан уяачдын хувьд хэр үр ашигтай байна бэ?
- Аймгийн МСУХ энэ жил сайхан шийдвэр гарган сумдаа бүсэд хуваан гурван том уралдаан хийлээ.  Ингэж бүсийн уралдаан хийж уяачдын аймгийн хэмжээний амжилт авах боломжийг өсгөснөөр аймгийн алдар цолонд олон уяачдыг хүргэнэ. Ингэж байж тэр олон уяачийн нөр их хөдөлмөрийг үнэн зөвөөр дүгнэнэ шүү дээ. Би зүүн бүс, төвийн бүсийн уралдаанд оролцлоо, төвийн бүсэд эрлийз морь давхар тавигдаад амжилт хойхнуур ирсэн. Аргагүй эрлийз нь монгол адууг балладаг юм байна. Зүүн бүсийн уралдаанд эрлийз морь оруулаагүй, соёолон 14-өөр, даага бас арван хэдээр ирлээ. Урьд нь манайхан морийг дахин дахин тавиулаад л, хасаад л хачин хачин юм их хийдэг байсан. Сая төхөөрөмж хэрэглэлээ, мөн зүүн бүсийн уралдаанд тойргоор уралдлаа. Энэ их хэрэгтэй зүйлүүд байна, уралдахаасаа өмнө ингээд асуудлыг шийдчих нь аль аль талдаа хэрэгтэй юм. 
- Ярилцсанд баярлалаа. Хурдан хүлгийн босоо цагаан хийморь өнөд ивээх болтугай.

"Тод магнай" сэтгүүл Увс аймгийн тусгай дугаар