Уралдааны цааз

Манжийн Энх-Амгалан хааны 48 дугаар он буюу аргын 1709 онд одоогийн Булган аймгийн Баруунбүрэн сумын нутаг Бүрэн ханы өвөр Ивэг голын тус газар Халхын түшээт хан Дорж-Эрдэнэ, түүний ойр төрлийн ван Дондовдорж, Данзандорж нарын гурван хошууны ноёд, тайж, түшмэд, Богдын шавийн зарим лам нар зэрэг бүгд 31 хүн анх хуралдаж хэлэлцэн тогтсон хэргүүдээ гурван хошууны “Их цааз” гэж нэрлэсэн байна. Монголын түүх хууль цаазын баримт бичиг “Халх журам” хэмээх их цаазад морин уралдааны цаазыг нягтлан оруулсан байдаг. Үүнийг сийрүүлсүгэй.
1. Бас нэгэн зүйл ер уралдаанд засуулаас гадна дөрвөн сайдаар гэрч талбих. Тэр гэрч сайд тэмдэг авч очоод уралдах хэмжээний газарт хүрээд тэр тэмдэгээн ил гаргамагц уралдах. Тэр газарт хүрэлгүй зуураас уралдваас засуул ноёноос морь ав. Тайж тавнангаас үхэр, энгийн засуулаас хонь ав.
2. Уралдагч /хүн/ хүү урид давхивал уралдагч морийг авах, унасан хүүг арав ташуурдах.
3. Ер морь хөдлөх, одох үгүй. Хэрэв хөдлөхүүл, удахуул унасан морийг авах.
4. Зуурчилж уралдсан хүний морийг аваад гадна ес авах. Унасан хүүг арав ташуурдах. Тэр зуурчилж уралдагч хүнийг хүн одож авч ирэхүлэ морийг авах.
5. Засуул угтуулаас гадна зарлиг үгүй хүн очвол унасан морийг авах.
6. Бай дутуу авч ирэхүлэ хээрийн баянаас гүйцээж аваад гадна нэг морь баалж авах, эс ирсэн ноёдын байг нь холбоотой авах.
7. Гүйсэн морийг шүдийг үзэхийн урид харихул бай өгөх үгүй.
8. Түрүүлэгч ирсэн морь удаах мориноосоо бүхэл биеэн өнгөрүүлэн гарсанд тоох /тооцох/.
Морины зарим бие, идэснийг тоохгүй хоёр морь чацуу ирэхүлэ адгийн тэмдэг хүртэл алиныг гарахула түүнийг тоох. Тун эс гаралцахулаа дахиж уралд.
9. Байд орох морь унаад хүү явганаар гүйж орохула тоох.
10. Ер засуул угтуул хүүд ташуур өгөх үгүй
11. Уралдах хүүг их бага гэхийн тус аль эзнийг дураар мэдтүгэй.
12. Ер ах наст мориныг дорогшныг оруулж уралдах үгүй. Дүү настыг дээш ах настад оруулж уралдахад гэмгүй. Ер уралдах морины нас лав дөрвөн захаас инагш үгүйг орох
13. Тэргүүлсэн их соёолон мориныг ноёд хэрэглэж авахулаа нэг тэмээ, найман адуу хайрлаж авах бий. Тэргүүлсэн хязааланд нэг тэмээ, зургаан адуу, тэргүүлсэн шүдлэнд нэг тэмээ, дөрвөн адуу, тэргүүлсэн сарваанд нэг тэмээ, хоёр адуу өгөх бий.
Өгүүлэх нь:
“Халх журам” хэмээх их цаазад морин уралдааны цаазыг оруулсныг толилуулав. Хэдийгээр эдүгээ цагт элэрч баларсан энэ цааз хууль эрээн цаас төдий болсон ч эрхбиш сэнхрэн бодож, сэхээрэн ухаарах хэрэг тус болох санаа сэдэл байлтай мэт. Монголчууд бид тэнхээжин боссон, тамирдан мөлхсөн ямар ч цаг үедээ хурдан морины уралдаанаа орхисонгүй. Тийм болохоор бидний амьдралын хийморь залийг бадруулагч салшгүй хэсэг гэлтэй.
Аль тэртээ 300-гаад жилийн өмнө морин уралдааны хууль цаазтай байсан ард түмэн өнөөдөр олигтойхон мөрдчих дүрэм журам ч үгүй явдаг нь юу билээ. Өнөөдөр өдөр шөнөгүй хууль цааз батлан суугаа Их хуралд морин уралдааны цааз хуулийн эвсээрхэн төсөл хийгээд барьчих адууны талын байгууллагууд байхгүй гэж үү. Дээрхийн жишээтэй хатуухан хууль өнөө цагт хэрэгтэй болжээ.
Толгойтой бүгд гэхээр хурдан морины уралдаанд дурлаж, морины сүүл боон ханхалзаж, тэр ч бүү хэл эмс бүсгүйчүүл морь уяж Халхын наадамд түрүүлгэдэг гачлантай цөвүүн цаг иржээ. Улс, аймаг, сум, баг, уул, овоо тахилга, ой, тэмдэглэлт үйл явдал гээд элдэв нэрт наадмууд элбэгшин уралдаан олширч, хурдан хүлгүүд бизнесийн хэрэглүүр боллоо. Энэ ч яах вэ, хэзээ үе цаг бүр л хурдан морьд их үнэ, эзнийхээ амины золио хоёрт явж байсан хойно. Гачлантай нь бид морины уралдаанаа хийж чадахаа больж, эмх замбараагүйд бялдуулж, дээр доор, ах зах, ёс журам гэгч огт үгүй болов. Хурдан морины уралдаан будилуулсан уяач, хүүхэд, морины даамал хэн нь ч өчүүхэн төдий хариуцлага хүлээдэггүй нь сонин!
“Хурдан морины уралдааны дүрэм”-ийг Биеийн тамир, спортын байгууллага хэд хэдэн удаа батлан гаргасан ч тэр нь хууль цааз биш, зүгээр дүрэм болохоор яах ч билээ. Өнөөдөр дүрмэнд захирагддаг хэн байна. “Хурдан морины уралдааны дүрэм”-д морь эргүүлдэг газарт хүрэх замдаа комиссын шаардлагыг биелүүлэхгүй хойш сууж бусдыг уруу татах, уралдааны үед хүүхдийг мориноос унагах, ташуураар цохих, олом тайлах, морины цавь суга руу хатгах зэрэг элдэв зөрчил гаргахгүй байх тухай заажээ. Зөв л заалт. Харин тиймэрхүү ёс бусын элдэв зөрчил гаргарчдад ямар хариуцлага, торгууль, шийдвэр оноож, түүнийгээ чандлан мөрдөх вэ гэдэгт л хамаг учир оршино. Нэгэн цагт Адууны яамтай байсан морьтон монголчууд энэ үед “Автомашины яам”-тай болох нь ойртож байна. Юутай ч гэсэн чанд хатуу сахилгыг дээдлүүлсэн морин уралдааны хууль цаазтай болох цаг ирэв бололтой.
Ж.Саруулбуян /Сэцэн ханы хүлэг номоос/