Хөдөөний хөх уяачдын тусын тулд

-Бүсийн уралдаанууд бол хөдөөгийн уяачид улсын цолонд хүрэх алтан боломж
-Үндэсний хэмжээний уралдаантай болох нь Монголын хурдан морины уралдааны ирээдүйн хөгжлийн нэгэн чиг хандлага юм.
Дорноговь аймгийн Их хэт сумын О.Адилбиш уяачийг Монгол даяар мэдэхгүй, дуулаагүй хүн бараг байхгүй дээ. 50 шахам жил  хурдан морь уяж Монголын зүүн болон төвийн бүс нутагт ихэд нэрд гарсан нэгэн байлаа.
Цагтаа Дорноговь аймгийн захиргаанд, сүүлдээ Их хэт суманд, мөн багтаа төрийн албыг залгуулж явсан бичиг үсгийн чадвар сайтай энэ хүн залуу наснаасаа эрхэмлэн эрхлэж ирсэн хурдан морь уях ажлынхаа үр дүнг нас дээр гарсан хойноо буюу 1980 хэдэн онд эргэн харж, түрүүлж, айрагдсан морьдынхоо амжилтын тооцоог тодорхой гаргажээ.
Нүүрэн дээрээ “Тетрадь” гэсэн бичигтэй, 12 хуудастай, дөрвөлжин шугамтай сурагчийн нимгэн дэвтэрт балын харандаагаар хүснэгт татаад, хуучин монгол бичгээр маш гаргацтай, чадварлаг таталган бичсэн данс байна.
О.Адилбиш гуайн охин А.Батлав үүнийг надад нэлээн олон жилийн өмнө өгсөн билээ. Эндээс үзэхэд энэ хүн 1936-1981 онд нийт 45 жил хурдан морь уяжээ. Эхний 10-аад жилийн оныг хуучны Монгол Улсын он тооллоор огноолсон байх юм. Харин 1944 оноос эхлэн нийтийн он тооллыг баримтлан дурджээ. Энэ хооронд ердөө гуравхан жил /1939, 1952, 1961/ морь уяж завдалгүй өнжсөн байна. Энэ хугацаанд Дорноговь аймгийн наадам болон Дэлгэрхэт, Дэлгэрэх, Их хэт, Алтанширээ, Даланжаргалан, Хар айраг, Хажуу-Улаан, Хэнтий аймгийн Дархан, Баянмөнх, Мандал, Галшар, Буянт сумын /нийт 13/ наадамд морьдоо уралдуулж байжээ. Улсын наадамд ердөө ганцхан удаа 1971/ ирсэн байна.
О.Адилбиш гуай хагас зуу шахам жилд улс, аймаг, сумдын 62 наадамд морьдоо мордуулж, нийтдээ 65 түрүү, 110 айраг авчээ. Үүнээс азарганууд нь 18 түрүү, 27 айраг, их морьд нь 11 түрүү, 35 айраг, соёолонгууд нь 12 түрүү, 8 айраг, хязаалангууд нь 7 түрүү, 10 айраг, шүдлэнгүүд нь 13 түрүү, 13 айраг, сарваанууд нь 4 түрүү, 17 айраг тус тус авчээ.
Голлон уралдаж байсан азарганууд нь Бүмийн Их саарал, Үпүү саарал, Цөм саарал, зээрд  халзан, Их хонгор, Зул хонгор, Бага зул, Идэр зул, саарал алаг /энэ азаргыг би нүдээрээ харсан/ гэх мэт.
Их насны морьд нь Дэндэвийн хээр, Хув хээр, Загдын хүрэн, Бор чихт улаан, Пүүжийн зээрд, Их хонгор халзан, Гүмбэн хонгор, Лутын цавьдар, Өндөр хонгор, Өндөр саарал, Зэсэмийн хүрэн, Зэсэмийн цавьдар, Сонин бор, Сандагийн цавьдар, Нарийн хул гэх мэт.
Эдгээрээс Их саарал азарга нь 14 уралдаж найм түрүүлж, тав айрагдсан. Их хонгор азарга нь 13 уралдаж тав түрүүлж, долоо айрагдсан. Нэрд их гарсан Зул хонгор нь 14 уралдаж найм түрүүлж, тав айрагдсан. Зээрд халзан азарга нь зургаа уралдаж гурав түрүүлж, гурав айрагдсан байна.
Их уяач О.Адилбиш гуай ийнхүү бүх насаараа орон нутагтаа л наадаад дуусчээ. Хөдөөгийн буюу хол нутгийн уяачдын хувь тавилан, дүр төрх ийм л байжээ.
Энэ хүнийг морьдоо ид хурдлуулж байх үед “улсын” нэртэй наадамд Төв аймгийн, нийслэлийг тойрсон 8-12 сумын морьд л уралдаж байсан шүү дээ! Одоо ч Хүйн долоон худагт болж байгаа уралдаан нь “үндэсний хэмжээний уралдаан” болж чадаагүй л байна.
Намайг бага залуу байхад миний эцгийн үеийн өвгөн уяачид “Наадмын том, бага нь ялгаагүй” гэж ярьцгаадаг байсан нь их учиртай үг байжээ. Үндэсний хэмжээний уралдаан төлөвшиж буй болоогүй цагт /улсын ч, аймгийн ч, сумын ч/ бүх л уралдаан чанар чансааны хувьд ойролцоо түвшинд байх нь хэнд ч ойлгомжтой. Улс, аймаг, сумын наадмын уралдаанууд үндсэндээ нэг л түвшнийх гэсэн үг. Үүнийг хэн ч зөвшөөрөн хүлээдэг, ганцхан миний нутгийн буюу манай Төв аймгийн уяачид л дургүйхэн байдаг. “Улсын” наадамд өөрсдөө давамгайлан уралддагаас тэр юм. “Яагаад” гэхээр “Улсын нэртэй юм чинь” гэцгээдэг. Энэ бол дов жалгын харалган бодол.
пТийм ч учраас ММСУХ-ноос эрхлэн сүүлийн 20 гаруй жилийн турш бүсийн хурдан морины уралдааныг жил тутам 4-5 газар хийж хэвшүүлээд, үүнийгээ Үндэсний их баяр наадмын хуулиар баталгаажуулаад авсан билээ.
Энэ нь О.Адилбиш гуай мэтийн орон нутагтаа насаа элээсэн хөдөөний хөх уяачдын авьяас эрдэм, хөдөлмөр зүтгэлийг бодитон үнэлэн улсын цолонд хүргэх ганц боломж юм шүү!
Гэтэл сүүлийн үед улсын цол байтугай том, том шагналын цуглуулгатай зарим нэгэн уяач “бүсийн уралдааныг болиулъя, улсын цолыг зөвхөн улсын наадмаар олгоё” гэсэн үг яриа гаргаж Пи-Арын багаар дамжуулан олон нийтийн сүлжээнд “ор шувуу” нисгэж байна. Энэ бол амин хувийн нэр хүндээ бүхнээс дээгүүр тавьсан хувь хүний атгаг санаа юм даа. Хэрэв ингэвэл улсын цолыг Улаанбаатарын хэдэн бизнесч аваад, хөдөөгийнхөнд хүртэхгүй болно.
Мөн шигшмэл хурдан морьдын “Их хурд” уралдааныг гурван жил тутамд зохион байгуулж, нийтдээ долоон удаа хийгээд байна. Энэ уралдаанд бүсийн уралдаан, аймгийн наадмаас шалгарсан хурдан морьд мандатаар оролцдог. Энэ бол хурдан морины “үндэсний хэмжээний уралдаан” буй болгож төлөвшүүлэх, Монголын бүх уяачийн адил тэгш оролцоог хангах бодит алхам юм. “Их хурд” уралдааныг санаачлагчийн хувьд би энэ л зарчмыг эрхэм болгосон билээ.
Үндэсний их баяр наадмын хүчит бөхийн барилдаан бол яах аргагүй үндэсний хэмжээний барилдаан мөн. Үзүүр түрүү, шөвгийн дөрөвт нэрд гарсан аварга, арслан, гарьд, заанууд л үлддэг шүү дээ. Тэгвэл хурдан морины уралдаанд урьд нь суманд түрүүлж байсан, хэн ч мэдэхгүй шинэ морь түрүүлэх явдал бишгүй нэг байдаг нь үндэсний хэмжээний уралдаан буй болгох шаардлага байгааг харуулж байна.
Одоо бүх аймаг нийслэлтэйгээ хатуу хучилттай замаар холбогдож, дэд бүтэц хөгжиж байгаа үед ийм уралдааныг даруйхан хэвшүүлэх боломж бүрдэж байна. Энэ бол Монголын хурдан морины уралдааны ирээдүйн хөгжлийн нэгэн чухал чиг хандлага мөн.
ММСУХ-ны үүсгэн байгуулагчдын нэгэн, СГЗ, доктор /Ph/ А.Баярмагнай