Аймгийн Алдарт уяач Ц.Лхагвадорж: Илүү ярьж дэвэргэх юм алга, том бага наадамд 80 гаруй удаа морь шөвгөрүүлсэн

Хөвсгөл аймгийн Арбулаг сумын Удам залгаж уяа эвлүүлээгүй ч унаган хээр мориороо уяачийн гараагаа эхлүүлснээс хойш том бага наадмын 80 гаруй айраг, түрүүтэй Аймгийн Алдарт уяач Ц.Лхагвадоржийн гүдэсхэн яриаг хүргэж байна

-Аймгийн Алдартын анх морь уях болсон түүхийг сонсвол сонин байна байх?

-Би бусад хүнтэй адил эцэг дээдсээс үе дамжиж морь уяагүй ч өөрийнхөө сонирхлоор хэдэн адуугаа сойж эхлээд, 1987 онд унаган хээр шүдлэн минь сумандаа дөрөвлөж, урам орон уяач болсон. Анхны айргаа авчихаад адуу гэдэг амьтан чинь эр хүний хийморь сэргээдэг юм байна гэж мэдрээд л уяаны ажилд бүр шамдсан. Яах вэ, ээжийн талд Монгол Улсын Алдарт уяач Хишигбат гэж хүн бий. Манай ээжийн эгч Даариймаа гэдэг хүний хүүхдийнх нь хүүхэд байгаа юм.

-Эзэн хүндээ төрийн наадмын анхны айраг амсуулсан унаган хээр шүдлэн дараа нь яаж давхисан бэ?

-Уг нь 1987 оны наадамд хээр шүдлэн минь түрүүлж ирж яваад шургаж унаад дөрөвлөсөн юм. Дааганд нь 1986 онд сумын Алдарт уяач ах маань уяад, түүнээс хойш би уясан. Хязаалан сумын наадамд наймаар давхиад, соёолон орон нутаг, овооныхоо баярт азарганд тавьж аман хүзүүдүүлсэн. Хавчиг морь өнжөөд, нийлсэн жилээ сумандаа 12-оор давхиж, найман настай морь сумандаа түрүүлсэн. Түүнээс хойш завсаргүй дөрвөн жил давхиулсан. Аймгийн баяр наадамд 1996 онд аман хүзүүдэж, 1997 онд түрүүлсэн. 1998 онд аймагт очоод дөрөвт ирж байгаад онгоцны торны ар руу шуудайтай хогноос үргэж шургаад хүүхдээ унагаагаад айрагдаж чадаагүй. 1999 онд аймагт очоогүй, сумандаа тавласан. Аймгийн хаврын бүсийн уралдаанд нэг түрүүлж, нэг шөвгөрсөн. 2000 онд сумын наадамд Пүрэвдалайн Улаан шанаат морь түрүүлж, Болдын улаан аман хүзүүдэж, миний хээр гуравласан. Медаль ховор тэр үед хээр минь том, жижиг нийлсэн наадмаас 16 медаль авсан байдаг юм. 18 хүртлээ уралдаад 21 настай үхсэн. Би энэ хөгшин хээрээрээ л юманд хүрсэн хүн.

-Хээр нь аймагт яаж давхисан юм бэ?

-Аймгийн баяр наадамд нэг аман хүзүүдэж, нэг түрүүлсэн. Сумын наадамд гурав түрүүлсэн.

-Аль талаа татаж хурдалсан юм бол оо?

-Эх талаа дуурайж гарсан. Манай аав Цагаан-Уул сумаас охин хүрэн даага, хонгор гүүтэй авчирч ах бид хоёрт нэг, нэгээр нь өгсөн юм. Ахад өгсөн хүрэн гүүнээс гарсан охин төлөөс тэр хээр морь гарсан. Тэгэхээр эх талаа дуурайсан юм байна гэж боддог. 

-Хүрэн гүүний өөр төлүүд хурдалсан уу?

-Сумын Алдарт уяач Баясгалан ахын маань хар морь нэлээд хурдалсан. Харамсалтай нь буруу гараар орсон доо.Бага дөрвөн нас буюу даага, шүдлэн, хязаалан, соёолондоо таваас урагш давхисан. Түрүүлэх газраа түрүүлж, шөвгөрөх газраа шөвгөрсөн. Одоо охин дүүгээс нь гарсан төлүүдийг нь уяж л байна.

-Аймгийн Алдарт уяач хэмээх орон нутгийн дээд цолыг одоогоос 20 гаруй жилийн өмнө буюу 1997 онд хүртжээ. Ямар морьдын амжилтаар энэ цолны болзолд хүрсэн бэ?

-Хар алаг, дөрвөн хөл нь шийр цагаан хээр алаг морьд байлаа. Миний алаг морь Тугалхүү гэж хүний Туулайн цоохор азарганы төлийн төлөөс гарсан. Сумандаа хязаалан таваар, соёолон гурваар, нийлсэн жилээ таваар давхисан амжилттай. Түүний дараа унаган хар алаг морь гарч ирж хязаалан дөрөвлөж, соёолондоо тавласан. Дараа нь өсгий цагаан хээр морь сумандаа шүдлэн дөрвөөр давхиад, хязаалан таваар, соёолон гурваар, Хатгалд очиж түрүүлсэн. Мэр сэр бага наадамд олон түрүүлсэн, 13 медальтай адуу. Би ер нь голдуу өөрийнхөө унаган морьдоор наадсан.

Үүний дараа Алаг-Эрдэнэ сумын Мижидийн Галбадрахын хурдан улаан азарганы төлөөс авч уяад сумынхаа 80 жилийн ойгоор аман хүзүүдүүлсэн. Суманд хоёр ч удаа шөвөгт орж, бага сага наадмуудад 10 гаруй хурдалсан. Сүхбаатар аймгийн Мөнххаанаас авсан хул азарга даагандаа сумандаа гуравлаж, шүдлэндээ аман хүзүүдээд, хязаалан шөвгөрч, соёолондоо долоогоор давхисан. Одоо Заамараас авсан хүрэн азарга уяж байна. Агт тууж яваад айлын хонины багачуул унаж явахтай таарч “Хурдан болох юм байна” гэж бодоод авсан. Надад ирээд 13 шөвгөрөхдөө суманд нэг удаа, жижиг наадам, уяачдын баяраар олон орсон.

-Өөр ямар адуугаар наадаж байна вэ?

-Унаган цоохор азарга даагандаа сумандаа түрүүлээд, дараа жил нь Хатгалд очиж аман хүзүүдэж, байнд нь зурагт авсан. Сумынхаа баяраар соёолон гуравлаж, жижиг наадмуудад бас л 7-8 оруулаад хүнд өгчихсөн. Сүхбаатарын Мөнххаан чигийн хул, хүрэн азарга бий. Ноднин Сүхбаатар аймгийн Болдоо гэдэг залуугаас буурал даага 1.5 сая төгрөгөөр авч суманд есөөр давхиулсан. Ноднин Галтад бүсийн уралдаан болоход аман хүзүүдэж, сая Чандманийн бага гурван насны бүсийн уралдаанд очиж таваар давхисан. Морь уясан энэ 30 жилийн хугацаанд том, бага нийлсэн наадамд 80 гаруй морь шөвгөрүүлсэн байна. Илүү ярьж дэвэргэх юм алга, ийм л амжилттай би.

-Та ямар насны морьдын уяа илүү тааруулдаг юм шиг санагддаг вэ?

-Би нэлээн хатуухан уяатай болохоор их насны морьд олон уяж байсан шүү. Ер нь их насны морины уяа гайгүй тааруулдаг гэж боддог. Сүүлийн үед нас ахиад арай зөөлөн болдог юм уу бага нас сайн давхиулж байна.

-Нас ахиад ирэхээр мориндоо ширүүхэн ажил хийхээс зүрхшээдэг болдог гэцгээдэг юм билээ?

-Тэгдэг юм байна. Түүнээс залуу, зоригтой, хатуу байхдаа их насны морь түлхүү уяж, тэр амжилтаараа гарч ирсэн байдаг юм. Ер нь их насны морины түрүү, шөвөг баргийн аавын хүүд олдоод байдаггүй юм шиг билээ. Өөрийнхөө айраг, түрүүг үнэлж үзэхэд их насны амжилт арай илүү.

-Нутгийн тулхтай буурлуудаас асууж зөвлөдөг байв уу?

-Чагдаан Сосорбарам гэж манай суманд их насны морь нь тав түрүүлсэн аймгийн Алдарт уяач хүн байдаг. Тэр хүний шавь гэж болох юм. “Та надад заагаад өгөөч” гэж хэлээгүй ч бараадаж дагаад явдаг, хэлсэн үгийг нь сонсож, зааснаар нь хийдэг байлаа. Хүний үгнээс гарахгүй морио цэвэрхэн эдлээд уявал морь давхихгүй байна гэж байхгүй юм байна гэж ойлгож авсан.

-Энэ нутагт олон жил давамгай амжилт үзүүлсэн сайн азаргануудын үр төлөөс авсан уу?

-Гайгүй үр удамтай гэсэн адуунаас авч тавьж л байна. Чагдаан Ганбатаас адуу мал авч, үр төлийг нь уяж сойсон ч одоохондоо амжилт гаргаагүй байна.

-Та бол дур сонирхлоороо морь уясан хүн. Үр хүүхдүүд тань морь малд хэр эвтэй, дуртай байна вэ?

-Би хоёр охин, нэг хүүтэй. Хүү морь уяна, тэгэхдээ их сайн уяж байна. Сая бүсэд надтай цуг яваад даага нь 16, 17-гоор ирж байна лээ. Одоо тэгээд миний оронд залгаад уяна биз.

-Хамгийн баяр бахдал дүүрэн наадмын дурсамжаар ярилцлагаа өндөрлөе.

-1997 онд аймгийн баяр наадамд хээр морио түрүүлэхэд хамгийн их баярласан даа. Тэр үед Баянзүрх сумын Дунжийн Баяраа гэдэг хүний хээр морь аман хүзүүдэж, Алаг-Эрдэнэ сумын Баярсайханы саарал гуравласан. Дараа жил нь 1998 онд Баянзүрх сумын Дунжийн Баяраагийн хээр морь түрүүлж, миний хээр морь шургаад замаас гарч орж чадаагүй. Энэ хээр морь шиг сайн адуу гэвэл Дорнодын Матадын буурлыг хэлнэ. Ноднин надад сүү хөхөөгүй даага ирээд 13 уралдсанаас 12 удаад нь хурдалсан. Энэ жил дөрөв уралдсанаас аймгийн бага гурван насанд эрлийзтэй уралдаад наймласан. Сая Чандмань бүсэд тавлалаа.

-Бидний урилгыг хүлээн авч ярилцсанд баярлалаа. Морь уях төрийн хэрэгт нь амжилт хүсье. Уясан морьд нь урамтай сайхан хурдлах болтугай. 

Д.Энхтуяа