Алаг морьт Л.Дандар баатар

Халх голын байлдаанд анги нэгтгэлээ чадамгай удирдаж, өөрийн бие, авьяас мэдлэг, хүч самбаагаа дайчлан, зориг хатуужлын гайхамшгийг үзүүлж, үнэнч шударгаар эрэлхэг байлдаж явсан Лодонгийн Дандар нь 1914 онд одоогийн Булган аймгийн Бүрэгхангай сумын нутаг "Рашаант" гэдэг газар ядуу эмэгтэй Чойдогийн Аюушийн ууган хүү болон мэндэлжээ. Найман нас хүртлээ төрсөн эхийнхээ гар дээр хүмүүжиж байгаад Лодонгийн Лувсан гэгчид үрчлэгджээ. Лувсан бол эхнэр хүүхэдтэй байхыг эгнэгт цээрлэн үздэг, угийн гэлэн санваартан тул Дандарыг өөрийнхөө эцэг Лодонгоороо овоглуулсан байна. Тэрхүү Лодон гэгч нь 88 хол давж насалсан боловч ухаан цэлмэг, аж төрөхийн агуу ухаанаа үр хүүхэд, төрөл төрөгсөддөө өвлүүлсэн буянтай буурал санжээ. Дандар хүү лам болъё гэж бодон хийдэд шавилан суусан ч түүний сонирхох зүйл биш байсныг ойлгон хийдээс гарч малаа маллаж, ан гөрөө хийж байв. Мөн ойр зуурын наадамд барилдаж, сумын "заан" цол олжээ. Яваандаа их бага ямар ч бөхөд тонгоргоо мэх хийдэг болж, унаанд чадмаг, хүн танина, газар мэднэ гэгдэж хэсэг зуур сумын зарлагын алба хааж байгаад цагийн эрхэнд нас биед хүрч 1935 онд ардын цэргийн албанд мордсоноор Дандар хүүгийн эр цэргийн амьдрал эхэлсэн түүхтэй. Ийн Монгол Улсын гарамгай баатар маань хорин нэгэн насандаа Ардын цэрэгт татагдан Улаанбаатар хотноо ирж, хотын харуулын суманд цэргийн алба хааж хэдэн сар болоод, тэр жилдээ ЗХУ-ын Тамбов хотын цэргийн сургуульд суралцан 1938 онд амжилттай төгсчээ. 1939 оны эхээр эх орондоо  ирэхэд зүүн хил хязгаар түгшүүртэй болсон үе байв.
             Залуу дэслэгч Л.Дандар Тамсагийн 6 дугаар дивизийн 17 дугаар морьт хороог удирдахаар хүлээн авчээ. 1939 оны Халхын голын байлдаанд хошууч Ч. Шаарийбуугийн командалсан 6 дугаар морьт дивиз гал мэсийг сөрөн хамгийн түрүүнд тулалдаанд оржээ. Дандар баатар дайчин нөхөддөө:
  - "Самуурай нар бузар савраа уртаар сунгаж байна. Тэр саврыг огтлох цаг одоо болсон! Байлдагчид аа! Сэлмээ чанга атгаж мордогтун! Монгол морь хурдан бөгөөд манай цэргийн сэлэм хурц... Эх орныхоо төлөө!" хэмээн сүрлэг чанга дуугаар уриалан ирт сэлмээ хуйнаас нь суга татан өргөхөд нь аргамаг алаг морь нь эзэрхэг дайсны өөдөөс дайран ороход бэлнээ харуулах мэт дүүхэлзэн тогтож яддаг байжээ.
 Дайнд орохын өмнө Дэслэгч Дандар унаа олж авахаар цэргийн агтчин Осортой уулзжээ. “Овоо морьдыг нь цэргүүд шилчихсэн дээ. Голдуу боос гүү, хангал догшин эсвэл хашин морьд л үлдсэн” гэж Осор хэлж. Үлдсэн агтны дотор Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын ард Дамдинжавын улсын баяр наадамд олон жил түрүүлсэн хүрэн халзан, алаг морь зэрэг хэдэн сайн морьд байжээ. Алаг морийг Дандар сонгон авсан байна. Дандар баатар “Миний алаг олон дайн тулалдаанд орж,  дөрвөн удаа шархатсан гэж дурсан ярьсан байдаг. Алаг морийг гаднаас нь харахад бие жижигхэн хашин болов уу гэмээр атал тулалдаанд орохын цагт сүр жавхаа, золбоо хийморь нь бадран, хөдөлгөөн түргэн, хурд сайтай болдог байсан гэж Дандарын дайчин нөхөд нь дурсан ярьдаг байж. Алаг морио унаж, сэлмээ далайсан домогт баатарын дүр ард түмний зүрхнээ арилж балархааргүй тод мөр үлдсэн нь эрийн зүрх зориг, авхаалж чадлыг илтгэх буюу. Л. Дандарыг 1939 оны 5 дугаар сарын 29 -нд Улсын бага хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар Сүхбаатрын одон, Байлдааны гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнасны дээр 1939 оны 9 дүгээр сарын 27-ны өдөр БНМАУ-ын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Ардын сайд нарын зөвлөлийн гишүүдийн хамтарсан 60 дугаар тогтоолоор БНМАУ-ын баатар цол олгох тухай яригдахад Маршал Х.Чойбалсан "Дандарт зүгээр нэг улсын баатар цол олгож болохгүй. Чимэг нэм!" гээд "Гарамгай" гэдэг чимэг нэмжээ. Тэгэхлээр манай Дандар баатар маань жирийн нэг баатар байгаагүйг эндээс тод томруун харж болох юм.