Монгол төрийн тулгуур гурван багана

Бороо үе үехэн зөөлөн шивэрч, унаач хүүхдийн гийнгоолох дуу ойрмогхон сонсогдон, эрхий мэргэн харваачид, ид хав, уран мэхээ гайхуулах бөхчүүдийн бэлтгэл жигдэрсэн байгаа нь Монгол төрийн наадам хаяанд ирснийг илтгэнэ.Эдүгээ Ардын хувьсгал ялсны 89, Их монгол улс байгуулагдсаны 804 жилийн ой тохиож байгаа бөгөөд хөх толботой хүн бүр эрийн гурван наадмаа хоног тоолон хүлээж,  түрүүлэх бөх, айргийн морьдыг битүүхэндээ тааварлаж суугаа.Үхэр жилийн сүүлийг бар  ширүүхэн тоссон ч сэтгэлдээ итгэлийн галтай монгол түмэн маань  нар, хур тэгширсэн дэлгэр сайхан зуны ногоон торгон дээр наадах цаг айсуй. Хуучин нийгмийн сургалтын үр шимээр АХ-ын ойн жилүүдээр наадмынхаа насыг төсөөлж байсан монголын ард түмэн мянган дамнасан өвгөдийнхөө түүхээр наадмаа тодорхойлох болсон цаг саяхан. Чингисийн их цэрэг Хорезмыг эзлээд буцахдаа Хулангийн тал хэмээх тэр газар наадам хийлээ хэмээн түүхийн сурвалжуудад бий. “Хасарын хүү 330 алд газар онож дутлаа” хэмээн бичсэн байдаг.Энэ бол Монгол наадмын хөдлөшгүй баримт. Он цагийн шарласан хуудсыг харж байхад Монгол төрийн бодлогын гадна эрийн гурван наадам үлдэж байсан удаагүй.  Монгол төрийн үүслийн тулгын гурван чулуу нь бөх, морь, сур. Монголд нэгдсэн төр улс бий болсон цагаас эрийн гурван наадам бий болсон гэж түүхчид үздэг. Хурдан морь, хүчит харцуул, эрхий мэргэн харваачдынхаа хүчээр  тархай бутархай олон овог аймгуудыг нэгтгэн Хүннүгийн их гүрэн, Чингисийн Их Монгол улс бий болсон түүхтэй. Гонгор гуайн “Халх товчоо”-нд “Их Монгол улсын нэгдсэн төр үүсэхдээ хамаг Монгол аймгийн хүчин бололцоонд  тулгуурлан нэгдвээ” хэмээсэн байдаг. Хүчин бололцоо гэдэг нь тэр үеийнхээр дайтаж байлдаж, цэргийн хүчээр нэгтгэхийг хэлж буй биз. Тэр үеийн монгол цэргийн дүр төрх нь бөх, морь, сур гурав байж. Тэгэхээр монгол төр өөрийнхөө үүссэн ойн баяр наадмаа тэмдэглэхдээ морь уралдуулж, бөх барилдуулж, сур харвадаг. Энэ бол Монгол төрт ёс тогтсоноос хойш хэдэн мянга, хэдэн зуун жил үргэлжилж байгаа уламжлал. Морь,бөх, сур гурав бүгдээрээ нэг дор байж чадвал Монгол наадам болно. Харин морь нь тусдаа уралдвал уралдаан, бөх тусдаа барилдвал барилдаан, харваачид дангаараа харвахад сурын харваа л гэдэг. Монгол төр, монгол наадам хоёр салшгүй холбоотойг баталсан олон  баримт бий.Тухайлбал Манжийн эрхшээлд байх үед Монгол төрийн бодлого алдагдаж, зүүн урдаас монголыг хамардаг байсан. Тэр үед Манжид хамгийн түрүүнд дагаар орсон Сэцэн хан аймаг мориор ч тэр, бөхөөр ч тэр Монголдоо давамгай байж. Үүнийг түүхийн олон баримтнаас харж болно. Хэдэн зуун жил ингэж явснаа  20-р зууны эхний хэдэн арван жилд Төв халхын Түшээт хан аймагт  Намхай, Лувсанжимбаа, Луу гүний Вандан, Их Шаравжамц нарын Төв халхын хэдэн том аварга гарч ирсэн . Тэр үед Монголын төрийн тусгаар тогтнол эргэж сэргэсэн  байдаг. Сүүлдээ аль нутгийн бөх, морь, сур наадамд сайн байна тэндээс төр засгийн удирдагчид төрдөг нэг тиймэрхүү жишиг ажиглагдаад байдаг. Жишээ нь: Ю.Цэдэнбал, Ж.Самбуу гуай хоёрыг төр барьж байх үед  Х.Баямөнх, Ж. Мөнхбат хоёр л торгон ногоон дэвжээг эзэгнэдэг байлаа. Ж.Самбуу гуай Төв аймгийнх, Ж.Мөнхбат Төв аймгийнх. Ю.Цэдэнбал гуай Увсынх, Х.Баянмөнх аварга Увсынх. Харин  П.Очирбат, Н.Багабанди нар угсраад нэлээд хэдэн жил төрийн тэргүүнээр ажиллах тэр он жилүүдэд сурын харваанд нь Завханы Сартуул гаралтай Даваахүү  мэргэн улсын наадмын сурын харваанд  олон удаа түрүүлсэн байдаг юм. Нэг хэсэг Б.Бат-Эрдэнэ аварга их олон жил дараалан түрүүлэх үед Хэнтий нутгаас Монгол улсын Ерөнхий сайд төрсөн байдаг. /Д.Бямбасүрэн/ Г.Өсөхбаяр аваргыг ид сайн барилдаж байх үед М.Энхбаяр Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч болон дэвшиж байлаа.  Хөвсгөлийн Мөнхбаатар нэг зун түрүүлээд арслан болоход өвөл нь С.Баяр Ерөнхий сайд болж байх жишээтэй. Л.Лүндээжанцан Их хурлын дарга байхад  До.Ганхуяг нэг түрүүлж арслан цолтой болчихсон. Одоо Их хурлын дарга Ховдын хүн, Ерөнхийлөгч Ховдын хүн. Өнгөрсөн нийт наадмын зургаан насны морьдын хоёрт нь Ховдын харъяатай уяачдын морь түрүүлсэн.  “Бэлон” компанийн захирал  Р.Баатархүүгийн “Дэлгэр” хээр их насанд, дааганд Э.Тамирын “Ардчилал” хүрэн тус тус түрүүлсэн билээ. Монгол төр, эрийн гурван наадмын ер бусын энэ уялдаа холбоог санамсаргүй давхцал хэмээн ташаарч боломгүй мэт.
Ахиад нэг жишээ аваад үзье л дээ. 1930-аад оноос эхлээд Монголын нийгэм  тогтворгүй болж, феодалын хөрөнгө хурааж, хамтрал коммун, халх голын дайн, их хэлмэгдүүлэлт гээд төр засаг хөл толгой нь олдохгүй бужигнасан. Яг энэ он жилүүдэд 13 жил дараалан улсын наадамд арван гурван өөр бөх түрүүлсэн байдаг юм. Шинжлэх ухааны үүднээс баталж, нотолж чадахгүй ч Монгол төр, монгол наадамтайгаа салшгүй холбоотой гэдэгтэй маргах хүн гарахгүй биз.
Дэлхий дэлгэнэсэн зуны сардаа
Дэнж хотойтол наадах Монгол түмэн мину…. 
А.Баярмагнай