Аймгийн Алдарт уяач Б.Даваасамбуу: Сайн морийг авснаар хүн эцэж мууддаггүй гэх аавын захиасыг санаж, адуунд мөнгө хайрладаггүй

Увс аймгийн Бөхмөрөн сумын уугуул, аймгийн Алдарт уяач Б.Даваасамбуутай хийсэн ярилцлагыг уншигч танаа хүргэж байна.
-Та сайхан зусаж байна уу? Хурдан хүлгийн дэл сүүл боогоод хичнээн жил болж байна вэ?
-Сайхан зусаж байна. Анх 26-тайдаа морь уяж эхэлснээс хойш 40 жил өнгөрчээ. Түүнээс Бөхмөрөн суманд нэгдлийн адуу 12 жил маллалаа. Сүүлийн жилүүдэд адууныхаа цусыг сайжруулах ажлыг хийж, Сүхбаатарын Асгат, Хэнтийн Галшараасхоёр, гурван жил болоод адуу авч азаргаа сольж байна. Харин гүүгээ удам угшил хөөж, Баян-Өлгий, Зүүнхангайгаас авдаг. Би дөрвөн хүүхэдтэй. Гурван залуу, нэг охинтой. Дунд хүү 30 гарч байна. Түүндээ уяаны талаар мэддэгээ зааж, зөвлөөд ажиллаж байна. Уяач хүн морины хөл гарыг хайрлаж, зүрхийг нь авахгүйгээр дөрвөн улиралд сайхан эдэлж, мориныхоо төлөө сэтгэл зүрхээ өгч ажиллах ёстой юм шүү дээ.
-Залуудаа азаргаа хэр их сольж байв?
-Адуу хариулж байсан болохоор өөрийн болон ойролцоох сумдаасаа азарга авч тавьдаг байлаа. Түрүү үе хурдтай газраас авч байсангүй. Ойрын 10-аад жил л урдаас азарга авлаа. Гэхдээ өөрөө явж авахгүй, хүнээр дамжуулж л авдаг юм. Сая том хүү Хэнтийн Галшараас нэг азарга ачиж ирсэн. Одоо азарга тавина даа. Ямар ч байсан гүү сайн, азарга угшил сайн байхад хурд гардаг юм. Бөхмөрөний 90 жилийн ойгоор хүүгийн дөрвөн морь хамгийн түрүүчийн моринд ирсэн. Мөн Баян-Өлгийн даншигт бор зүсмийн хээр морио авч очоод 10-н хэдээр давхиуллаа. Бид жилдээ арав гаран морь уралдуулж байна.  
-Таны хувьд анх ямар адуугаар уяагаа эхлүүлж байв?
-Нэгдлийн үед сүүний төлөвлөгөө норм гэж өгнө. Зэлэнд унага уяж байхад хул унага унтаж л байдаг. Эхэд нь хөхүүлэх гэж өргөж байж босгодог, тийм унтамхай байсан. Тэгэхэд аав “наадах чинь их хурдан адуу болох догоо” гэж хэлсэн нь яг л болсон. Би өөрийн унаган адуу болох энэ хул даагаараа уяа эхэлж байлаа. Дааганаасаа таван нас хүртлээ сумандаа түрүүлээд, Баян-Өлгийд ч хурдалсан. Бараг Казак, Монгол хоёрыг зодолдоход хүргэж байсан морь байгаа юм. Тэгэхэд Баян-Өлгийн Ногооннуур суманд түрүүлж ирсэн байтал арын Хөдөлмөрийн баатар Ахаанбаатарын морийг оруулж, минийхийг хоёрт барьчихаж байлаа. Түүнээс хойш тасралтгүй морь уяж суманд олон айраг, түрүүтэй наадаж ирлээ. Хул морь хөгширтлөө айраг алдаагүй. Гурван удаа түрүүлсэн, бусад нь дандаа айраг. Түүний дараа хатираа хээр алаг гэж сумандаа долоон жил түрүүлж дархлагдсан Дархан морь байлаа. Өөр сумын наадамд ч дандаа түрүүлнэ гээч. Одоо байхгүй л дээ, 23 настайд нь тогоо тосолсон.
-Хул морь хаанахын ямар удам угшилтай юм бэ?
-Санжийн Батаа гэж хурдтай хүний адуунаас Улцан гэдэг хүн хариулж малладаг байсан юм. Ер нь Санжийн Батаагийн адуу манай Бөхмөрөнд их тарсан. Жороо нь ч, хатираа нь ч, хурдан ч гарсан байна. Харин хээр морь бол Өндөрхангайн унаган адуу. Би худалдаж аваад гурван жилийн хугацаанд найман медалийг авчирсан юм. Одоо 13 настай. Уралдчихна, хатирчихна аль алийг нь хийдэг хосгүй амьтан даа. Ховдод очиж хатираад Халиунбулагт хатираанд түрүүлсэн. Энэ жил  аймгийн даншигт авч явъя гэж бодоод байна.
Одоо миний бага адуунууд их сайн гарч байна. Аймгийнхаа Ядамцоо гэж хүнээс өвөл нэг даага 1,5 саяар авлаа.Ноднин Дорноговиос халиун морь ачиж авчирсан. Өнөө жилээс уралдана даа. Би сайн адуунд мөнгө хайрладаггүй. Дээр үеэс манай эцэг захидаг байсан юм. Сайн морийг авснаар хүн эцэж мууддаггүй гэж. Миний аав баян Батхуяг гэж 59 онд хоёр азарга адуу нийгэмчилсэн хүн. Өөрөө морь уяж байгаагүй ч их олон сайхан адуутай, морь сайн шинждэг байсан юм. Бид эцэг эхээсээ гурвуулаа. Манай ах Нямжав хатирдаг хөх морьтой байлаа. Одоо өөд болсон л доо.
-Та Батаа гэж хүнийг сайн мэдэх үү?
-Мэднээ, Цагааннохой Санжийн хүү Батаа гэж хөгшин байлаа. Одоо ч хүүхдүүд нь удам залган морь уяж байна. Хүү Баатар нь Дарханд амьдардаг юм. Их олон хул морь хурдлуулж түрүүлгэсэн. Нөгөө хүү Лхамсүрэн манай Бөхмөрөнд одоо бий.
    Би нэгдэлд адуу маллаж байхдаа өөртөө Батаа удмын азарга адуутай байсан юм. Нэгдэлд нийгэмчилсэн тэр адуунаас өөрийнхөө адуунд азарга тавьж даагатай болж байлаа.
-Эдгээр адуунуудаас алийг нь их үнэтэй авсан бэ?
-Баян-Өлгийгөөс долоон настай жороо хар морийг 6000 төгрөгөөр авч байлаа. 80 оны үед бэлэн 6000 төгрөг гэдэг их мөнгө шүү. Баруун талд танигдсан их сайн морь гэж сонсоод очиж авсан юм. Надад ирээд олон удаа айрагдаж баярлуулсан.
-Та адууны наймаа их хийж байна уу?
-Би адуу, тэмээ авнаа. Дөрвөн жилийн өмнө Ховдын Мянгадаас гучин уяатай юм авчирч, ингэний ферм байгуулсан. Одоо энэ нутгийнхныг эмчилгээний журмаар ингэний сүүгээр хангаж байна. Ингэний сүүний ашиг тус их л дээ. Өвлийн цагт ханиад хүрсэн хүүхдэд өгнө, бөөрөнд ууна гээд л ярих юм бол урт үргэлжилнэ.
-Олон жил адуу маллалаа. Адууны элдэв эмгэгийг гаргаахгүй байх даа?
-Янз бүрийн заслыг хийнэ ээ. Одоо би залуу уяачдад хэлдэг юм. Тэжээлийн морийг цусалж байхгүй бол цээж зүрхийг өөх нь барьдаг, хөл гар нь мууддаг. Ялангуяа морийг уралдаад ирэхэд их л явж байх хэрэгтэй. Ирээд зогсчихвол хөлд цус бууна гэж. Ер нь морьдоо сайн хөдөлгөж байх хэрэгтэй. Хаврын цагт хөлөргөчихөөд салхинд цохиулж болохүй. Салхитай үед тохом татаж хөлсөө хатаачихаад амраах хэрэгтэй. Уралдаж ирсэн морийг гэнэт усалж болдоггүй. Услахаар эрвээхэй, дэлүү гэдэг өвчин ирдэг. Би энэ үед хатгадаг юм. Дэлүү нь бол хугацаатай, хугацаа алдвал шууд үхдэг аюултай.
-Жишээний адууны ханиадын үед ямар арга хэмжээ авах уу?
-Нэг жил Бөхмөрөнгийн адуу ханиад тусаад, бүгдээрээ тэмээ унаж байлаа. Тэгэхэд би хоёр азарга адуугаа хамрыг нь буйлж, хануурын хутгаар цусыг нь гаргадаг байсан. Тэгж хатгасны хүчинд хоёр азарга адуугаа авч үлдсэн.
-Та дэлийг нь авдаггүй юмаа даа?
-Манайхан сайн адууны дэлийг авдаггүй юм.
-Моринд ч эртэй байсан болов уу?
-Адуутай хатуу харьцаж болдоггүй юм шүү дээ. Тухайн хүний сургалтаас их юм шалтгаална. Жишээ нь би даагыг эхлээд барьж авчихаад унахгүй юм тохно. Ингэж дасгаж байгаад сургана. Нас гүйцсэн хангал морийг бол бариад чөдөр оруулаад, юм тохож аагийг нь дарж байгаад сургадаг. Эндээс хамгийн гол нь биедээ дасгах л хэрэгтэй.
-Бөхмөрөнгийн нэрийг гаргасан ямар ямар хурдан хүлгэд, эрдэмт уяачид байсан бэ?
-Дээр үед одоо шиг олон уяач байсангүй. Жороо хатираа гэдэг чинь манай эндээс үүссэн юм. Ер нь хурднаас илүү жороо хатираа байнга уралддаг байлаа. Дээхнэ үедээ Санжийн Батаагийн жороо хар морь, Мичид гэж хөгшний хатираа, Самбуугийн буурал морь, Батнасангийн хоёр хүрэн морь, Шомбоон гэж самганы жороо хар морь гээд сайн сайн адуу их байлаа. Шомбоон бол өөрөө унаж гараад, дөрөө нь мултраад монгол гутал нь тайлагдаад унахад хаяад давхидаг хүн. Эмэгтэй хүн ч их хор шартай, бас их хөнгөн шингэн шиг байгаа юм. Цагаандаагийн Аюурзана гэж их олон адуутай хүн байлаа. Түүний жороо, хатираа морьдыг эхнэр нь голдуу унана. Цагаан морин дээр шар гөлөмтэй их дэгжин авгай л уралддаг байж билээ.
-Та жороогоо өөрөө унадаг байв уу?
-Би томдоод манай том хүү алаг хатираагаа унадаг байлаа. Одоо хөгшрөөд жижигрээд байгаагаас том биетэй хүн л дээ.
-Нэг л хатираатай байсан юм уу?
-Тэсийн Гүндэв гэдэг Баяд хүнээс нэг шар хээр морь гурван саяар худалдаж авч байлаа. Тэгсэн наадмын үсэргээнд хатирсан чинь ерөөсөө явж өгдөггүй. Зургаан настай битүү морь байсан юм. Тэгэхээр нь алаг морио хүүхэддээ унуулаад явуулсан тавын шугаманд ороод ирсэн.Түүний ар дээр хээр морь ирсэн.
-Та хаана хаана очиж наадаж байв?
-Баян-Өлгийн бүх сумдаар очиж байлаа. Аймгийнхаа Ховд, Сагил, Түргэнээр наадлаа. 1984 онд аймагт хул морьтойгоо очоод дөрөвт орж байсан. Түүнээс хойш дахиж яваагүй. Аймгийн төв маш халуун, ялаа, тийрэн ихтэй. Манай морь тэнд үнэхээр хүч хүрэхгүй юм байна лээ. Манай Бөхмөрөнд бол айхтар халахгүй шүү дээ.
-Та Бөхмөрөндөө жилдээ хэд уралдаж байна вэ?
-Ноднин олон уралдлаа. Овоо тахилганы уралдаануудаас хоёр дөнөн морь дөрөв, таван медаль авсан. 
-90 жилийн ойгоор яаж наадсан бэ?
-Миний тавьсан дөнөн хээр морь аравт ирсэн. Хамгийн түрүүчийнх нь л миний хээр байсан. Бусдыг нь гадныхан авсан. Манайхны бэлтгэл муу байсан л даа. Нөгөө талаас манай уяачдын холбоо ажиллахгүй байна гэж би хэлнэ.
-Бидний яриа энд хүрээд өндөрлөж байна. Сүүлийн асуултыг танд үлдээе.
-Та бүхэнд баярлалаа. Одоо нас явж байна. Хүүхдүүд маань хүний дайтай, сайн сайхан явбал л боллоо. Хүүгээ бас сайн уяач болгохсон гэж боддог юм. Ах нь цагтаа сайн морь уяж, сайхан нэр алдрыг ч сонсож явлаа. Хүүгээ ч миний энд хүрээсэй гэж хүсч байна.

"Тод магнай" сэтгүүл Увс аймгийн тусгай дугаар